DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

indeks  |  antologia religijna  |  antologia filozoficzna  |  filozofia nauki

Wojciech Sady: wykłady

na poniższej liście, w odróżnieniu od listy obszerniejszej, nie zachowano ścisłej chronologii wydarzeń:
czyniąc przeskoki w granicach 20-30 lat pogrupowano wydarzenia tematycznie

daty odnoszące się do dziejów religii podano kursywą;
do dziejów filozofii czcionką zwykłą;
do matematyki i logiki w nawiasach kwadratowych i podkreślone;
do dziejów nauk przyrodniczych (fizyka, chemia, biologia z medycyną, astronomia, meteorologia, geografia, geologia) w nawiasach kwadratowych;
do dziejów techniki w podwójnych nawiasach kwadratowych;
do dziejów nauk społecznych (psychologia, socjologia, historia, językoznawstwo itd.) w klamrach;
po lewej, małą czcionką, wymieniono wielkie dzieła muzyczne, literackie, malarskie, architektoniczne.

opracował Wojciech Sady

~2 000 000 pojawiają się homo erectus, pierwsze, o ile wiemy, hominidy używające ognia i wytwarzające narzędzia
~400 000 pierwsi naendertalczycy, którzy zasiedlą Europę i Bliski Wschód
~200 000  w centralnej Afryce żyją homo sapiens
~60 000 pierwsi ludzie opuszczają Afrykę i - po częściowym zmieszaniu się z neandertalczykami - stopniowo zasiedlają Euroazję i Australię

ok. ~35 000  początki malarstwa jaskiniowego

~25 000 neandertalczycy wymierają
~15 000 w trakcie ostatniej epoki lodowcowej ludzie wkraczają, przez Alaskę, do Ameryki
~10 000  Ziemię zamieszkuje ok. 5 milionów ludzi.
od tego czasu, aż do XVII w., średni przyrost naturalny wynosił 4% na sto lat

[[~10 000]]  Na terenie krajów "żyznego półksiężyca" (Egipt, Syria, Mezopotamia) ludzie zaczynają uprawiać rolę i udomawiać zwierzęta.

[[~6 000]]  Początki garncarstwa, wytopu ołowiu i miedzi.

~3500  Ziemię zamieszkuje ok. 15 milionów ludzi.
Powstają pierwsze cywilizacje: państwo Sumerów w Mezopotamii, potem Egipt.

[[~3500]]  Sumerowie wynaleźli koło, zaczynają produkować szkło i brąz.

[[~3100 - 3000]]  Wynalazek pisma.
W Mezopotamii pismo piktograficzne, później klinowe, na glinianych tabliczkach.
W Egipcie pismo hieroglificzne; początki produkcji papirusu.

[~2900]  W Egipcie sporządzono pierwszą znaną mapę.
W Mezopotamii pierwsze zapiski dotyczące zjawisk na niebie.

ok. ~2770  W Egipcie wprowadzono kalendarz: rok miał 365 dni (12 miesięcy po 30 dni i 5 dni dodatkowych).

~2700  W Mezopotamii powstaje Epos o Gilgameszu, zawierający m.in. opowieść o Potopie.

 ~2600-~2580  W Egipcie wzniesiono piramidę Cheopsa.

~2600  W Egipcie powstają Teksty piramid, przedstawiające wędrówkę faraona po zaświatach, wspartą przez ok. 1000 rytualno-magicznych zaklęć.

[~2500]  Pierwsze znane teksty matematyczne w Mezopotamii. Liczby zapisywane są w systemach dziesiątkowym i sześćdziesiątkowym. Oblicza się pola prostych figur i objętości brył, pierwiastki kwadratowe i odwrotności liczb.

~1900  W południowej Mezopotamii powstaje państwo babilońskie.
~1815  W północnej Mezopotamii powstaje państwo staroasyryjskie.
~1800 Kalendarz babiloński: kolejny miesiąc zaczynał się z nowiem Księżyca, trwał więc 29 lub 30 dni;
aby uzgodnić ten księżycowy kalendarz z cyklem słonecznym dodawano w ciągu 19 lat 7 razy po jednym miesiącu.

[~1800]  Pierwsze znane teksty matematyczne i medyczne w Egipcie.

~1792-1750  Kodeks Hamurabiego, zbiór przepisów prawnych oparty na czci dla bogów i boskiego władcy, a także na zasadzie odpłaty (oko za oko, ząb za ząb).

~1600  Pierwsze teksty egipskiej Księgi umarłych - zbioru magicznych zaklęć i modlitw.

1500 ~Ariowie wkraczają nad Indus, potem nad Ganges

~1500  Ariowie w Indiach tworzą najstarsze hymny Rigwedy (hymny wybrane).

[[ok. ~1400]]  W Syrii pojawiają się pierwsze wyroby z żelaza.

 Ziemię zamieszkuje 50 milionów ludzi
~1050  Fenicjanie tworzą alfabet fonetyczny.

~1000  Powstają BRAHMANY - obszerne komentarze do WED.

po ~900  W Chinach powstaje Księga przemian - księga wróżb, która w przyszłości da początek chińskiej filozofii.

~X-IX w.  W Judzie powstają teksty "jahwistyczne", włączone później do historycznych ksiąg Biblii hebrajskiej (zob. jahwistyczne fragmenty Rdz. 1-10).

~814  Fenicjanie zakładają Kartaginę.

~776  pierwsze Igrzyska Olimpijskie; Hellada (z łaciny: Grecja) wyłania się z "wieków ciemnych".

między ~800 a ~700  HOMER, Iliada i Odyseja
HEZJOD, Narodziny bogów (Theogonia), Prace i dnie

~721  Wojska asyryjskie niszczą Izrael (Królestwo Północne).

ok. ~640-610  W Judzie powstają teksty "deuteronomiczne".

ok. ~VII w.  W Indiach pierwsze UPANISZADY: Brihadaranjaka (fragmenty), Czhandogja (fragmenty). Opowiadają o samsarze (wędrówce dusz), przebiegającej zgodnie z prawem karmicznym (czyniący dobro staje się dobry, czyniący zło staje się zły), a także o moksza, czyli wyzwoleniu z samsary, gdy atman, pojąwszy swą tożsamość z brahmanem, osiąga stan określany jako byt-świadomość-błogość. (Fragmenty upaniszad Kena i Kathaka).

Ziemię zamieszkuje 100 milionów ludzi
~612  Babilończycy niszczą Asyrię.
ok. ~594  W Atenach reformy SOLONA: uwolniono chłopów z poddaństwa, a z jednostek uczyniono obywateli.

~588  Irański prorok, ZARATUSZTRA (gr. Zoroaster), otrzymuje - według tradycji - pierwsze objawienie. (Niektórzy badacze twierdzą jednak, że Zaratusztra żył ok. X w. p.n.e.) To i kolejne objawienia złożyły się na świętą księgę zaratusztrian, Awestę. Tam chyba po raz pierwszy pojawiła się idea wskrzeszenia zmarłych i pośmiertnej nagrody bądź kary.

po ~600  LAOZI (Lao tsy), Daode jing (Tao te king, Księga drogi i cnoty), tworzy w Chinach podstawy taoizmu - doktryny społeczno-religijnej.

~587/586  Wojska babilońskie zdobywają i niszczą Jerozolimę. Żydzi, którzy wcześniej nie uciekli do Egiptu, zostają przesiedleni do Mezopotamii.

~593-ok.571  W Judei, a później w Mezopotamii, działa prorok EZECHIEL. Ogłasza, że Jahwe jest Bogiem jedynym. Jest Bogiem tylko Izraelitów: w przyszłości inne narody zostaną zniszczone lub poddane w niewolę.

ok. ~550-~520  Anonimowy prorok, zwany DEUTEROIZAJASZEM, twierdzi, podobnie jak Ezechiel, że Jahwe jest Bogiem jedynym, ale zapowiada, że w przyszłości, dzięki zbawczej ofierze Izraela, wszystkie narody uznają Jahwe za swego Boga.

ok. ~590-550  W Milecie działają pierwsi filozofowie: TALES z Miletu (świat powstał z wody), ANAKSYMANDER (świat powstał z bezkresu), ANAKSYMENES (świat powstał z powietrza). Rodzi się naturalistyczny pogląd na świat (trzęsienia ziemi, pioruny itd. to nie efekt interwencji bogów, ale zdarzenia naturalne).

ok. ~VI w.  Ze zmieszania Etrusków i Latynów powstają Rzymianie.
~539  Wojska perskie pod wodzą Cyrusa Wielkiego podbijają Babilon. Pozwala Żydom wrócić do Palestyny.

ok. ~530  W Krotonie działa związek religijno-filozoficzny, kierowany przez wpół-legendarnego PITAGORASA z Samos. Pitagorejczycy wierzą w reinkarnację, a także w to, iż świat jest zbudowany z liczb i że liczby rządzą światem.

ok. 530  KONFUCJUSZ (Kong Qiu) w Chinach tworzy podstawy doktryny społeczno-politycznej, która później nabierze też charakteru religijnego. Według tradycji miał napisać Pięcioksiąg konfucjański; jego nauki zebrano w Dialogach konfucjańskich.

~528  (data tradycyjna, bardzo niepewna) Nad Gangesem GAUTAMA SIDDHARTHA doznaje oświecenia (sanskr.bodhi) - i staje się BUDDĄ (sanskryckie buddha = "przebudzony", "oświecony"). Wkrótce potem w Benares pięciu ascetom ogłasza Cztery Prawdy Szlachetne - i w ten sposób puszcza w ruch Koło Prawa, co daje początek buddyzmowi.

ok. ~500  HERAKLIT z Efezu: wszystko płynie, nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki, ale tymi zmianami rządzi rozumna moc, logos ("słowo").
PARMENIDES z Elei: jest to, co jest, nie ma tego, czego nie ma. Powstawanie i ginięcie, a także wielość rzeczy, są pozorem. To, co jest, jest jedno, kuliste i nieruchome. Tezy te szeregiem argumentów uzasadnia uczeń Parmenidesa, ZENON z Elei.

~490  Wojska ateńskie pokonują Persów pod Maratonem

Amfiteatr Dioniziosa w Atenach mieści kilkanaście tysięcy widzów.
~472  Ajschylos, Persowie

ok. ~450  EMPEDOKLES z Akragas: kulisty świat jest zbudowany z czterech elementów - ziemi, wody, powietrza i ognia - cyklicznie łączonych przez Miłość, a potem rozdzielanych przez Waśń. Organizmy żywe powstają w wyniku przypadkowego łączenia się części, przeżywają te z nich, które są należycie zbudowane.
ANAKSAGORAS z Kladzomen: świat jest zbudowany z nieskończonej liczby elementów, ich łączeniem i rozdzielaniem się rządzi Umysł, mający "wiedzę o wszystkim i największą moc".

[ok. ~450]  OJNOPIDES z Chios ponoć jako pierwszy ustanawia regułę, że konstrukcje czysto geometryczne to te, których dokonuje się przy użyciu jedynie linii i cyrkla. Podaje m.in. sposób na wykreślanie przechodzącej przez dany punkt prostej prostopadłej do prostej danej.

{ok. ~450}  HERODOT, Dzieje - historia wojen perskich, z interesującymi opisami geograficznymi.

ok. 450    W Judzie powstają teksty "kapłańskie", ostatnie z tych, z jakich utworzono historyczne księgi Biblii hebrajskiej.

ok. ~430  Sofista PROTAGORAS twierdzeniem: "Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, będących, że są, a nie będących, że nie są" daje początek filozoficznemu relatywizmowi.
Sofista GORGIASZ radykalizuje jego pogląd: "Niczego nie ma; gdyby nawet coś było, człowiek nie mógłby tego poznać; gdyby nawet mógł to poznać, nie mógłby tego wyrazić i przekazać innym".

~443-429  Perykles kieruje polityką Aten. Demokracja ateńska osiąga szczyty swego rozwoju.
~431-~404  Wojna peloponeska między Atenami a Spartą, w którą wciągnięte zostają prawie wszystkie helleńskie polis.

~441  SOFOKLES, Antygona.
~423  ARYSTOFANES w Chmurach oskarża Sokratesa o bezbożność i demoralizowanie młodzieży.
~431  EURYPIDES, Medea. ~429  SOFOKLES, Król Edyp. ~413  EURYPIDES, Elektra.

[ok. ~430]  HIPPOKRATES z Chios pisze Elementy geometrii, dzieło zaginione, ale jego fragmenty weszły, być może, do dwóch pierwszych ksiąg Elementów Euklidesa. Wykazuje, chyba za pomocą metody "wyczerpywania", że pole powierzchni koła jest proporcjonalne do kwadratu promienia. Próbuje dokonać kwadratury koła.

[ok. ~430]  TEODOR z Cyreny dowodzi, że - we współczesnej terminologii - pierwiastki kwadratowe z 3, 5, 6, ..., 17 są liczbami niewymiernymi.

[ok. ~420]  BRYSON z Heraklei, próbując dokonać kwadratury koła, wpisuje weń i opisuje na nim ciąg wielokątów foremnych o wciąż rosnącej liczbie boków.

[ok. ~420-~370]  HIPOKRATES z Kos tworzy słynną szkołę medyczną. W ciągu następnych stu lat powstanie zbiór ok. 58 pism medycznych określany mianem KORPUSU HIPPOKRATEJSKIEGO.

{ok. ~410}  TUKIDYDES, Wojna peloponeska. Genialna opowieść historyczna o pierwszych latach wojny między Atenami a Spartą.

ok. ~410  LEUKIPPOS, a za nim DEMOKRYT z Abdery: jest to, co jest (niezmienne atomy) i jest to, czego nie ma (próżnia). Gdy poruszające się w próżni atomy łączą się, powstają z nich widzialne rzeczy, gdy się rozłączają, rzeczy giną. Barwy, zapachy itp. nie istnieją, są jedynie zjawiskami, zależnymi od konfiguracji i ruchów atomów.)

[ok. ~400]  ARCHYTAS z Tarentu próbuje wyznaczyć długość boku sześcianu o objętości dwukrotnie większej od objętości sześcianu danego. Problem ten jest, jak dziś wiemy, metodami geometrycznymi nierozwiązywalny, ale szereg wyników uzyskanych przez Archytasa weszło, jak się zdaje, do VIII księgi Elementów Euklidesa.

~399  Z wyroku sądu ludowego w Atenach ginie SOKRATES, oskarżony o bezbożność i demoralizowanie młodzieży.
~399-386 PLATON w Megarze i na Sycylii tworzy literacki portret Sokratesa w dialogach, z których najważniejsze to: Obrona Sokratesa i Protagoras.
Następnie w dialogach Gorgiasz i Menon zaczyna formułować zasady własnej filozofii.
~387  PLATON zakłada w Atenach Akademię. W ciągu kilkunastu następnych lat powstają jego najważniejsze dialogi: Fajdros, Fedon, Państwo i Uczta.
~367-347  PLATON - może pod wpływem przebywającego wówczas w Akademii Arystotelesa - pisze dialogi krytyczne w stosunku do własnej filozofii, z których najważniejsze to Parmenides oraz Prawa.
Pisze też słynny tekst, o którym wówczas powiadano, że jest plagiatem - tak czy inaczej ma on niewiele wspólnego z wcześniejszymi dialogami: Timajos.

~343  Arystoteles, wcześniej uczeń Platona, zostaje wychowawcą syna Filipa II Macedońskiego, Aleksandra.
~338  Po zwycięstwie pod Cheroneą nad połączonymi wojskami Aten i Teb Filip II Macedoński opanowuje całą Helladę.
~333-327  Aleksander Wielki rozbija Persów i dociera ze swą armią nad Indus.

~335-323  ARYSTOTELES ze Stagiry zakłada w Atenach Liceum. W tym czasie powstaje zapewne większość tekstów, z których w I w. p.n.e. Andronikos z Rodos utworzył KORPUS ARYSTOTELESOWSKI. Łącząc tematycznie zapiski o roboczym najczęściej charakterze - zarówno pisma Arystotelesa, jak i jego uczniów i współpracowników - skomponował dzieła, które zgodnie z uwagami Arystotelesa należy podzielić na cztery grupy.
Organon, czyli zbiór pism z zakresu logiki, ma charakter propedeutyczny; najważniejsze z nich to: Kategorie, Hermeneutyka, Analityki pierwsze, Analityki wtóre i Topiki.
Filozofia teoretyczna zawarta jest w zbiorach, z których najważniejsze są: Fizyka, O niebie, O powstawaniu i niszczeniu, Meteorologika, Zoologia, O częściach zwierząt, O ruchu zwierząt, O rodzeniu się zwierząt, O duszy i Metafizyka.
Filozofia praktyczna wyłożona jest w zbiorach: Etyka nikomachejska, Etyka eudemejska, Etyka wielka i Polityka.
Do filozofii wytwórczej należą: Poetyka i Retoryka.

~326  Zwycięstwo w II wojnie samnickiej czyni z Rzymu najpotężniejsze państwo w Italii.
~323  Śmierć Aleksandra Wielkiego. Rozpad jego imperium na państwa Ptolemeuszów (Egipt), Seleucydów (m.in. Syria i Palestyna) i Antygonidów.

ok. ~325  PIRRON z Elidy zakłada szkołę filozoficzną. Wg relacji Cycerona (najstarszej z zachowanych) miał być moralistą, relacje późniejsze przedstawiają go jako inicjatora sceptycyzmu "pirrońskiego".

~307-270  EPIKUR z Samos zakłada pod Atenami Ogród.
Filozofię dzielił na trzy części: kanonikę, fizykę i etykę; dwie pierwsze pełniły funkcje służebne wobec trzeciej. Z jego licznych dzieł zachowały się tylko: Główne myśli, List do Herodota, List do Pytoklesa i List do Menoikeusa.

ok. ~300  ZENON z Kition zakłada szkołę stoików. Żadne z jego pism nie zachowało się.

[ok. ~295]  W Aleksandrii założone zostaje Muzeum, w którym pracować będą wielcy uczeni starożytni: matematycy, astronomowie, geografowie, optycy, fizjolodzy i inni (ale nie będzie wśród nich filozofów). Założono też Bibliotekę, największy w starożytności księgozbiór - w szczytowym okresie gromadzono w nim kilkaset tysięcy zwojów z tekstami greckimi, hebrajskimi, perskimi, indyjskimi, etiopskimi i innymi.

[ok. ~290]  W Aleksandrii EUKLIDES - o którym jako o człowieku nic nie wiadomo - pisze Elementy, zawierające aksjomatyczny system geometrii. Różnice stylu między księgami każą podejrzewać, że albo jest to praca zbiorowa, albo Euklides wykorzystał prace swych poprzedników.

[ok. ~286-269]  ARYSTARCH z Samos formułuje teorię heliocentryczną: Ziemia, wraz z innymi planetami, obiega Słońce dookoła, a gwiazdy są niesłychanie daleko (nie dostrzegamy bowiem rocznej paralaksy gwiezdnej).

[ok. ~280]  HEROFILOS z Chalkedonu i ERASISTRATOS z Keos prowadzą słynne badania anatomiczne. Dokonują sekcji zwłok, a także wiwisekcji. Opisują budowę mózgu, rozróżniają nerwy sensoryczne i motoryczne. Badają budowę oka, serca, wątroby, dwunastnicy i innych narządów wewnętrznych. Pokarm, po mechanicznym rozdrobnieniu w żołądku jest rozprowadzany przez żyły po całym organizmie. Natomiast tętnicami rozchodzi się powietrze. Ich prace bez wyjątku zaginęły.

ok. ~268  Scholarcha Akademii ARKEZYLAOS Z Pitane skierowuje szkołę na tory sceptycyzmu. Twierdził: "niczego nie wiem, nawet tego, że nie wiem". Pism po sobie nie pozostawił.

~III-II w.  W Aleksandrii powstaje SEPTUAGINTA, przekład ksiąg BIBLII HEBRAJSKIEJ na grekę. W przekładzie tekst został "ufilozoficzniony".

~250  III sobór buddyjski w Patalipurze, zwołany przez cesarza Aśokę - który wcześniej zjednoczył Indie - ustala kanon TRIPITAKI.

ok. ~III w.  W Indiach następuje ostateczna redakcja Bhagawadgity.

~232-208  CHRYZYP z Soloi staje na czele szkoły stoickiej i na podstawie dość chaotycznych pism Zenona opracowuje zwarty system filozoficzny ("gdyby nie było Chryzypa, nie byłoby Stoi"). Żadne z jego dzieł nie zachowało się.

[ok. ~230]  ERATOSTENES z Kurene, na podstawie pomiaru kąta, pod jakim w Aleksandrii w dniu przesilenia letniego świeciło Słońce i wiedzy, że w Sjene świeci ono wtedy pionowo, podał poprawną wartość obwodu Ziemi. Sporządził wzorcowe mapy wielu krain. W matematyce sformułował ideę "sita Eratostenesa".

[ok. ~240-~212]  ARCHIMEDES z Syrakuz tworzy najznakomitsze w starożytności dzieła matematyczne, oparte na metodzie wyczerpywania i dowodach m.in. metodą redukcji do absurdu. Zachowały się: O wymierzaniu koła (m.in. podaje, że wartość Π mieści się między 3 10/71 a 3 10/70); O kuli i walcu (zawiera m.in. wzory na pole powierzchni i objętość stożka, walca i kuli); O konoidach i sferoidach (szereg twierdzeń dotyczących krzywych stożkowych); O spiralach; Kwadratura paraboli (24 dowiedzione twierdzenia, m.in. "pole powierzchni dowolnego segmentu paraboli jest równe czterem trzecim trójkąta mającego tę samą podstawę co ów segment i taką samą wysokość"); O liczeniu piasku; Metoda twierdzeń mechanicznych (tekst odkryty w 1907, zawiera zarys tego, co dziś nazywamy całkowaniem).
Pisze też dwie genialne rozprawy z zakresu statyki i hydrostatyki: O równowadze płaszczyzn i O ciałach pływających.

~217  początek budowy Wielkiego Muru w Chinach.

~213  Spalenie w Chinach ksiąg konfucjańskich. Prześladowanie konfucjanistów.

[ok. ~200]  APOLLONIOS z Perge, Konika (Stożkowe, zachowały się pierwsze cztery księgi po grecku i trzy kolejne w przekładzie arabskim, księga VIII zaginęła), a w niej teoria przecięć stożkowych: elips, parabol i hiperbol. Apollonios sformułował też teorię ruchu Słońca po ekscentrycznym okręgu.

[~II w.]  SELEUCUS z Babilonu - jedyny w starożytności znany nam zwolennik heliocentrycznego systemu Arystarcha - wyjaśnia przypływy i odpływy mórz wpływem Księżyca.

~167  W wyniku powstania machabejskiego powstaje niepodległe państwo Żydów. Szczególnie ważną rolę odgrywać w nim będzie związane z kapłanami stronnictwo saduceuszy. Część z kapłanów, którzy utracili wpływy, przenosi się na pustynię i tworzy stronnictwo esseńczyków. W Palestynie i w diasporze powstaje stronnictwo faryzeuszy.

~146  Rzymianie ostatecznie unicestwiają swego głównego wroga, Kartaginę; w tym samym czasie podporządkowują sobie Macedonię i Grecję.
~146/145  Prześladowanie Greków w Aleksandrii. Uczeni pracujący w Muzeum opuszczają miasto. Kończy się złoty okres nauki aleksandryjskiej.

[ok. ~145-~126]  HIPPARCH z Nikai tworzy mapę nieba, zawierającą położenia co najmniej 850 gwiazd, a zestawiając wyniki obserwacji z okresu 160 lat odkrywa precesję punktów równonocy. Ustala długość roku na 365 + 1/4 - 1/300 dnia. Wykorzystując wyniki obserwacji zaćmienia Słońca dokonanych jednocześnie w Hellesponcie i Aleksandrii oblicza, że średnia odległość Ziemia-Księżyc wynosi ok. 67 promieni ziemskich (dziś przyjmujemy ok. 60). Podejmuje próbę modyfikacji teorii ruchów ciał Arystotelesa, która podjęta po wiekach przez Jana Filoponosa (VI w.) i Jana Buridana (XIV w.) doprowadzi do ukształtowania się pojęcia ruchów bezwładnych.

~136  Po okresie prześladowań (zob. ~213) konfucjanizm zostaje w Chinach ogłoszony religią państwową.

~86  Zdobycie i złupienie Aten przez Sullę. Od tego czasu wybitniejsi filozofowie działają poza Atenami.
~60  Cezar, Marek Krassus i Pompejusz Wielki zawierają I triumwirat.

ok. ~55  LUKRECJUSZ (Titus Lucretius Carus) w poemacie O naturze wszechrzeczy przedstawia filozofię epikurejską, zabarwiając ją nutą melancholii.

{ok. ~55-44}  CYCERON (Marcus Tullius Cicero) w O oratorze, O państwie, O prawach dokonuje analizy systemu rządów w państwie rzymskim. W eklektycznych rozprawach Paradoksy stoickie, O naturze bogów, O przeznaczeniu, Zagadnienie najwyższego dobra, O powinnościach i innych tworzy podstawy filozoficznej łaciny.

~46  Cezar wprowadza kalendarz juliański. Rok trwa 365 dni i dzieli się na 12 miesięcy, raz na cztery lata dodawany jest jeden dzień.

~42-39  Wergiliusz, Bukoliki (Eklogi).
~35-30  Horacy, Satyry, Epody (Jamby).

~30  Po morskiej bitwie pod Akcjum zwycięski Oktawian przekształca Egipt w prowincję rzymską.
~27  Oktawian otrzymuje tytuł Augusta ("Wzniosłego"). Mimo zachowywania przez jakiś czas pozorów Rzym staje się cesarstwem.

~29-~17?  Na Cejlonie, w języku pali, spisana zostaje TRIPITAKA ("trójkosz"), kanoniczne teksty buddyzmu therawady (hinajany): Winaja-pitaka ("kosz dyscypliny") zawiera reguły obowiązujące mnichów, monumentalna Sutta-pitaka ("kosz kazań") podzielona jest na pięć części; do piątej, Khuddaka-nikaja ("zbiór drobnych tekstów"), należy Dhammapada. Abhidhamma-pitaka ("kosz wyższej doktryny") zawiera dodane później objaśnienia, klasyfikacje, definicje.

między ~II a IV w.  wg tradycji filozof i mistyk PATAŃDŹALI spisuje Jogasutry, czyli "Traktat o jodze". Joga jest to "powściągnięcie zjawisk świadomości" [1,2], prowadzące do wyzwolenia puruszy (ducha) z więzów prakryti (świata widzialnego).

Na Ziemi żyje 200 milionów ludzi

po 30  W Jerozolimie zaczyna działać grupa żydochrześcijan, kierowana przez Jakuba brata Jezusa, Szymona zwanego Piotrem i Jana. Głoszą, że Jehoszua z Nazaretu był Mesjaszem ("Pomazańcem") przysłanym przez Boga do Żydów, których nadal obowiązuje Prawo Mojżeszowe.

ok. 38-65  PAWEŁ z Tarsu czyni w chrześcijaństwa religię skierowaną do wszystkich ludzi. Pisze Pierwszy List do Tesaloniczan (ok. 50), List do Galatów (ok. 54), Pierwszy List do Koryntian i Drugi List do Koryntian, List do Rzymian (ok. 60), List do Filipian i List do Filemona. W tych pisanych po grecku tekstach używa imienia Iesous (stąd pochodzi m.in. polskie Jezus). Jezus był Pomazańcem (po grecku: Chrystusem), który męczeńską śmiercią odkupił grzech Adama, a wskrzeszony z martwych pokonał śmierć. Od czasu przyjścia wiary nie jesteśmy już poddani Prawu Mojżeszowemu.

[55-68]  HERON z Aleksandrii, Pneumatyka, O budowie machin miotających pociski, O budowie automatów. Nic nie wskazuje na to, żeby opisywane przez niego maszyny (m.in. młynek parowy) były stosowane w praktyce.

ok. 63-65  Senator rzymski, stoik SENEKA, pisze swe najważniejsze dzieło filozoficzne, Listy moralne do Lucyliusza. Wkrótce potem, po nieudanym zamachu na życie Nerona, popełnia samobójstwo.

70  Rzymianie burzą zbuntowaną Jerozolimę, a wraz z nią Świątynię.

[79]  Usiłując nieść pomoc mieszkańcom mieszkańcom Pompejów ginie dowodzący flotą PLINIUSZ STARSZY. Pozostała po nim monumentalna Historia naturalna, a w niej, przejęta od filozofów i uczonych greckich, kosmologia, geografia, wywody o człowieku, zwierzętach, roślinach, medycynie, minerałach.

ok. 70-80  Nieznany autor spisuje Ewangelię Marka. Opowiada w niej o nauczycielskiej działalności Jezusa.

ok. 70-120  Powstają Ewangelia Mateusza i Ewangelia Łukasza. Do obu włączono ok. 90% tekstu Ewangelii Marka, dodając (w dużym stopniu te same, choć inaczej skomponowane) mowy Jezusa, a także (niezgodne ze sobą) relacje o jego cudownych narodzinach i o spotkaniach z Jezusem wskrzeszonym z martwych.

ok. 100  Powstaje Ewangelia Jana.

ok. 100  Synod żydowski w Jabne (Jawne, Jamnia) ustala kanon BIBLII HEBRAJSKIEJ (włączono do niej 39 ksiąg), prawdopodobnie ogłasza też, że Jehoszua z Nazaretu nie był Masjaszem - i wyklucza żydochrześcijan z synagogi. Początki prac nad Miszną.

Cesarstwo Rzymskie - zamieszkałe przez 60-80 milionów ludzi - osiąga szczyty swojej potęgi.

ok. 100  Ze zmieszania filozofii pitagorejsko-platońskiej, hellenistycznego judaizmu, chrześcijaństwa, a także religii egipskich, perskich i indyjskich, rodzi się gnostycyzm.

ok. 100-120  PLUTARCH, Moralia, a także Żywoty sławnych mężów.

{ok. 100-120}  TACYT, Dzieje, Roczniki i inne dzieła historyczne.

ok. 130  Umiera były niewolnik, filozof stoicki, EPIKTET. Rzymski arystokrata, Arrianus, publikuje (dziś w połowie zaginione) notatki z jego wykładów, Diatryby, a także ich streszczenie, czyli Encheiridion.

132-135  W Judei antyrzymskie powstanie Bar Kochby - w którym rabbi Akiba rozpoznał Mesjasza. Krwawo stłumione, doprowadza do wysiedlenia resztek Żydów z Judei.

[ok. 150]  PTOLEMEUSZ w dziele Megale syntaxis (znanym jako Almagest) daje wykład systemu astronomicznego, w którym rozwija idee Apolloniosa i Hipparcha (~III-~II). Pisze też podręcznik astrologii, Tetrabiblios, a w Nauce geograficznej przedstawia mapę zamieszkanego świata.

161-180  MAREK AURELIUSZ cesarzem. W trakcie wypraw wojennych robi, w duchu stoickim, zapiski ta is heauton = "dla siebie samego", znane jako Rozmyślania.

[ok. 165-201]  GALEN, lekarz gladiatorów w Pergamonie, a następnie rodziny cesarskiej w Rzymie, tworzy dzieła z zakresu medycyny i anatomii. Jego zachowane prace zajmują dziś ok. 10 000 stron druku, najsłynniejszą jest chyba podręcznik lekarski Protreptyk.

przed 200  Julian TEURG (?), Wyrocznie chaldejskie. W tym dziele platonizm przyjmuje postać objawienia religijnego. Stało się podstawą magicznych praktyk teurgicznych, stosowanych przez wielu filozofów neoplatońskich jako środki nawiązywania łączności z bogami.

ok. 200  Powstaje 17 traktatów, przypisywanych legendarnemu HERMESOWI Trismegistesowi ("po trzykroć wielkiemu"), które łącznie tworzą CORPUS HERMETICUM. Miały wtajemniczonych wznosić do boskości dzięki wykorzystaniu energetycznej jedności kosmosu.

ok. 195-220  TERTULIAN w De anima (O duszy), Przeciw Marcjonowi, Przeciw Prakseaszowi i innych pismach tworzy podstawy chrześcijańskiej łaciny. Ostrzega przed łączeniem chrześcijaństwa z filozofią: "Ateny nie mają nic wspólnego z Jerozolimą, a Akademia (Platońska) z Kościołem", "po Chrystusie nie potrzebujemy już żadnych badań".

ok. 150-250  NAGARDŻUNA tworzy podstawy madhjamaki, jednej z najważniejszych szkół buddyzmu mahajany. Dokonał się "drugi obrót koła Dharmy".

ok. 200  SEKSTUS EMPIRYK, Zarysy pirrońskie. W tym dziele, a także w księgach Przeciw logikom, Przeciw fizykom i Przeciw etykom, Sekstus przedstawił podstawowe założenia i strategie starożytnego sceptycyzmu.

ok. 200  ALEKSANDER z Afrodyzji pisze pierwsze wielkie komentarze do CORPUS ARISTOTELICUM (zob. ~335-323), zapoczątkowując w ten sposób tradycję, która trwać będzie do XV w.

ok. 250  DIOGENES LAERTIOS, Żywoty i poglądy słynnych filozofów. Jedyna zachowana starożytna historia starożytnej filozofii greckiej, obejmująca okres od ~VI do ~I w. Pełna mitów i błędów, ale nieoceniona zwłaszcza jako źródło wiedzy o filozofii Epikura i stoików.

[ok. 250]  DIOFANTOS z Aleksandrii, Arithmetica. Najważniejsze dzieło z zakresu arytmetyki, jakie pozostało po starożytnych Grekach. Brak liczb ujemnych, a także zera, uniemożliwił osiągnięcie zbyt wysokiego poziomu.

220-230  ORYGENES, odsłaniając w O zasadach "duchowy" - ukryty za dosłownym - sens Pisma Świętego, tworzy pierwszy wielki system filozofii chrześcijańskiej.

244-270  PLOTYN, Enneady.

ok. 242-276  W Persji prorok MANES lub MANI daje początek manicheizmowi, religii będącej syntezą zaratusztryzmu, buddyzmu, judaizmu i chrześcijaństwa.

od 270  Aby zjednoczyć religijnie Cesarstwo, przeżywające serię kryzysów wewnętrznych, podjęte zostają próby wprowadzenia kultu Sol Invictus (Słońca Niezwyciężonego).

284-305  Cesarz Dioklecjan, aby ratować pogrążone w nieustających kryzysach imperium, podejmuje dzieło wielkich reform.
W ich ramach następują od 297 prześladowania manichejczyków, a od 303 chrześcijan.

po 300  Przerwanie prac nad TALMUDEM JEROZOLIMSKIM, tekstem Miszny (zob. ok. 200) uzupełnionym o komentarze, czyli Gemarę.

po 300  Powstają buddyjskie sutry Sandhi-nirmoćana ("uwolnienie ukrytego znaczenia"), Lankawatara-sutra ("objawienie na Lance") i inne. Zaczyna się "trzeci obrót koła Dharmy".

313  Konstantyn Wielki i Licyniusz ogłaszają tolerancyjny "edykt mediolański".
Wkrótce potem Konstantyn zaczyna wspierać chrześcijaństwo.

311  W okolicach Kartaginy powstaje donatyzm jako "czysty kościół męczenników", w przeciwieństwie do katolickiego "skalanego kościoła zdrajców".

po 315  Walcząc oprymat patriarcha Aleksandrii atakuje Ariusza, który twierdził, w zaginionym dziele Thalia, że Syn jest mniejszy od Ojca.

325  Zwołany przez Konstantyna Wielkiego I sobór nicejski przyjmuje, pod presją cesarza, anty-ariańskie wyznanie wiary.

327-335  Budowa ufundowanej przez Konstantyna Wielkiego bazyliki Grobu Świętego w Jerozolimie.

330  Konstantynopol, wzniesiony właśnie w miejscu osady Bizancjum, zostaje ogłoszony drugą stolicą Cesarstwa.
połowa IV w. zaczyna się Wielka Wędrówka Ludów.
380  Cesarz Teodozjusz Wielki ogłasza chrześcijaństwo religią państwową w Cesarstwie Rzymskim.

381  I sobór konstantynopolitański ogłasza m.in. nicejsko-konstantynopolitańskie wyznanie wiary.

385-420  Św. HIERONIM dokonuje przekładu Pisma Świętego na łacinę - powstaje WULGATA (której oryginalny tekst szybko zaginął).

386-388  Św. AUGUSTYN nawracając się na chrześcijaństwo pisze dialogi filozoficzne: O życiu szczęśliwym, Przeciw akademikom, O porządku, Soliloquia, O wielkości duszy, O nauczycielu, O wolnej woli, O prawdziwej wierze.

391-392  Teodozjusz Wielki zakazuje kultów pogańskich. W Aleksandrii wywołuje to wybuch powstania, co kończy się zburzeniem Muzeum i Biblioteki.

397-400  Św. AUGUSTYN, Wyznania. Autobiografia najwybitniejszego filozofa wczesnego chrześcijaństwa.

406  PELAGIUSZ, De natura (O naturze). W tym zaginionym dziele Pelagiusz twierdzi, że natura ludzka jest dobra, a choć mamy wolną wolę, to natura nasza kieruje nas ku Bogu. Chrzest nie zmywa grzechów (w tym pierworodnego) i nie jest koniecznym warunkiem zbawienia.

415  Św. AUGUSTYN, O naturze i łasce. W tym antypelagiańskim piśmie Augustyn dowodzi, że wskutek grzechu Adama natura ludzka została tak skażona, że bez łaski, jakiej Bóg udziela wybranym, nikt nie może zostać zbawiony. (Jeszcze w 397 Augustyn sformułował dogmat grzechu pierworodnego.)

415-427  Św. AUGUSTYN, Państwo Boże. Książka o dziejach aniołów i ludzi, od Dnia Stworzenia do Dnia Sądu Ostatecznego.

410  Wizygoci pod wodzą Alaryka zdobywają Rzym, zaczyna się szybki proces upadku Cesarstwa Zachodniego

431  Sobór w Efezie jako pierwsza kulminacja sporu o dwie natury i jedną osobę w Chrystusie, a także o prawomocność kultu maryjnego (czy była "Matką Bożą", czy tylko "Matką Chrystusa"). Kończy się aresztowaniem głównych oponentów: NESTORIUSZA i CYRYLA Aleksandryjskiego. W 433 zawarta między CYRYLEM Aleksandryjskim a JANEM Antiocheńskim Formuła Zjednoczenia przynosi tymczasowe rozwiązanie sporu: Jezus miał dwie natury, boską i ludzką, ale jedną - boską - osobę.

po 445  Opat klasztoru w Konstantynopolu, EUTYCHES, głosi monofizytyzm: boskość Jezusa wchłonęła jego człowieczeństwo, tak że miał on jedną - boską - naturę (był Bogiem, ale nie był człowiekiem).

451  Sobór w Chalcedonie przyjmuje Definicję wiary, potępiając zarówno nestorian, jak i monofizytów.

ok. V w.  ASANGA i jego młodszy brat WASUBANDHU tworzą podstawy jogaczary, jednej z najważniejszych szkół buddyzmu mahajany. Dokonał się "trzeci obrót koła Dharmy".

476  Wódz germański Odoakr składa z tronu ostatniego cesarza Rzymu.

ok. 500  Zakończenie prac nad TALMUDEM BABILOŃSKIM.

529  Dekret Justyniana I Wielkiego zakazuje prowadzenia szkół pogańskich. Ponieważ sześciu ostatnich filozofów pogańskich, pracujących w założonej w Atenach przez Platona Akademii, odmówiło przyjęcia chrztu, uczelnia zostaje zamknięta.

532-537  Kościół Hagia Sophia w Konstantynopolu.

ok. 540  SIMPLIKIOS pisze najbardziej uczone ze starożytnych komentarzy do Korpusu arystotelesowskiego, zawierające niezwykle dla nas cenne cytaty z zaginionych dzieł najdawniejszych filozofów.

ok. 540  Jan FILOPONOS pisze komentarze do Korpusu Arystotelesowskiego. W Komentarzu do Fizyki mamy niezwykle ciekawe krytyki Arystotelesowskiej teorii, zgodnie z którą ruch np. rzucanego kamienia jest, po utracie kontaktu z dłonią, podtrzymywany przez powietrze. W zamian Filoponos formułuje hipotezę, iż pierwotny sprawca przekazuje ciału pewną siłę poruszającą, która po oderwaniu dłoni utrzymuje pocisk w ruchu. (Zob. [ok. 1280] i [ok. 1350] o teorii impetus.)

Na Zachodzie zaczynają się "wieki ciemne".

po 600  Rozwój hinduizmu pobożnościowego, tzw. bhakti.

ok. 610  W okolicach Mekki MUHAMMADOWI (Mahometowi) ukazuje się archanioł Gabriel i zaczyna go nauczać, że Bóg jest jeden, że w ciągu sześciu dni stworzył świat, a w nim anioły, dżiny i ludzi, że kiedyś zniszczy ten świat, a wtedy wszyscy zostaniemy wskrzeszeni z martwych i staniemy na Sąd - po czym trafimy do Piekła lub do Raju.

622  MUHAMMAD potajemnie opuszcza rodzinną Mekkę i przenosi się do Medyny (hidżra). Mieszkańcy Medyny uznają go za proroka i poddają się woli Boga - w ten sposób zaczyna się era islamu (islam = "poddanie się"). Do ok. 650 dyktowane przez Muhammada teksty zebrano w 114 sur, które połączono w Koran.

634-644  Dżihad: muzułmanie podbijają Persję, Bliski Wschód i Egipt.

661  Zamordowany zostaje czwarty kalif prawowierny, Ali. Zaczyna się rozpad na sunnitów i szyitów.

661  Powstaje kalifat Umajjadów ze stolicą w Damaszku.

ok. 700  Narodziny mistycznej odmiany islamu, sufizmu.

750  Po wymordowaniu Umajjadów powstaje kalifat Abbasydów ze stolicą w Bagdadzie.
756  Powstaje emirat Umajjadów w Kordobie (Hiszpania).
768-814  Karol Wielki tworzy państwo obejmujące tereny dzisiejszej Francji, Niemiec i północnej Italii, w 800 zostaje cesarzem
782  Alkuin zakłada na dworze Karola Wielkiego w Akwizgranie szkołę, w której uczy się siedmiu sztuk wyzwolonych: gramatyki (łaciny), retoryki, dialektyki, arytmetyki, geometrii, astronomii i muzyki

783-787  Sobór Nicejski II potępia ruch ikonoklastów, niszczących obrazy i posągi święte.

ok. 800  ŚANKARA w Indiach tworzy hinduistyczny system wedanta adwajta (niedwójnia), głoszącej jedność jednostkowej duszy (atmana) i bezpostaciowego Absolutu (Brahmana): "Brahman jest jedyną prawdą, świat jest nierealny i nie ma różnicy między Brahmanem a indywidualną jaźnią". System ten walnie przyczyni się do wyparcia z Indii buddyzmu.

po 800  Gromadzenie opowieści o życiu Muhammada, tzw. hadisów.

850-877  Jan Szkot ERIUGENA, jedyny filozof w Europie w "wiekach ciemnych", pisze m.in. Periphyseon [O naturze].

865  Wikingowie podbijają prawie całą Anglię.
887  Po abdykacji Karola III Grubego imperium stworzone przez Karola Wielkiego rozpada się, a w jego miejsce zaczynają kształtować się Francja, Niemcy i Włochy.

[ok. 925]  RHAZES (Muhammad ibn Zakariya ar-Razi), Al-Hawi. 9-tomowa encyklopedia medyczna.

ok. 940  AL-FARABI łączy neoplatonizm z arystotelizmem i tworzy ważny system filozofii islamskiej w dziełach Państwo doskonałe, Polityka i innych.

962  Otton I zostaje cesarzem, powstaje Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego.
na Ziemi żyje 300 milionów ludzi

1000-1036  AVICENNA (Ibn Sina), wielkie traktaty medyczne Al-Kanun fi at-tibb [Kanon medycyny] i Asz-Szifa [Księga uzdrowienia], a także pisma filozoficzne (logiczne, matematyczne, fizyczne i metafizyczne) An-Nadżat [Księga wybawienia], Ujun al-hikma [Źródło mądrości], Daniszname [Księga wiedzy], Al-Iszarat wa-at-tanbihat [Księga wyjaśnień i uwag].

[ok. 1030]  AL-BIRUNI, Kanon Masuda, monumentalne dzieło astronomiczne, z fragmentami na temat geografii, a także trygonometrii.

[ok. 1030]  ALHAZEN (Ibn al-Hajtam) prowadzi badania nad odbiciem i załamaniem światła, oraz nad budową oka; opisuje konstrukcję camera obscura.

1054  Schizma Wschodnia. W wyniku reform kluniackich władza nad Kościołem "łacińskim" zostaje oddana biskupowi Rzymu. Odmowa uznania papieża za zwierzchnika przez patriarchę Konstantynopola Michała CERULARIUSZA doprowadza do do trwającego do dziś rozłamu chrześcijaństwa na prawosławie i katolicyzm.

[1074]  OMAR CHAJJAM w Traktacie o dowodach zdań algebry podaje metody rozwiązywania równań trzeciego stopnia przy użyciu krzywych stożkowych. W tym czasie spisuje też słynne strofy rubbajatów.

1076-1078  ANZELM z Cantenbury, zwany "ojcem scholastyki", pisze Monologion i Proslogion, jako wyraz "wiary poszukującej rozumienia". Przedstawia w nich m.in. trzy dowody na istnienie Boga, z których najsłynniejszy zyskał później miano "ontologicznego".

ok.1088  Założenie uniwersytetu w Bolonii.
1095  Rusza pierwsza krucjata, w 1099 jej rycerze zdobywają Jerozolimę i mordują mieszkańców.

1095-1106  AL-GHAZALI, po oddaleniu się od świata, pisze Munkiz min ad-dalal [Unikający błędu] i wielkie dzieło mistyczne Ihja ulum ad-din [Ożywienie nauk religijnych].

ok. 1100  Początek ruchu katarów, negujących prymat papieża, mieszających chrześcijaństwo z manicheizmem (świat został stworzony przez złego Demiurga).

1121-1131  Pierre ABELARD, Tak i nie, Teologia chrześcijańska, Historia moich niedoli.

1124  W Toledo powstaje szkoła tłumaczy, którzy tłumaczą z arabskiego na łacinę dzieła greckich matematyków, astronomów, lekarzy, przede wszystkim Arystotelesa.
1136  Początki Uniwersytetu Paryskiego.
1170  Założenie Uniwersytetu w Oxfordzie.

ok. 1170-1198  AWERROES (Ibn Ruszd) pisze "małe", "średnie" i "wielkie" komentarze do Arystotelesa.

1202  EISAIA zakłada w Kioto pierwszą świątynię buddyzmu zen szkoły rinzai-shu.

1227  DOGEN zakłada szkołę soto-shu buddyzmu zen.

[1202]  LEONARDO z Pizy (Fibonacci), Liber abbaci - pierwszy raz w Europie użyto dziesiątkowego systemu zapisu liczb oraz hindusko-arabskich metod obliczeniowych.

1204  Rycerze IV krucjaty podstępem zdobywają Konstantynopol, mordują mieszkańców, grabią miasto.

1209  FRANCISZEK z Asyżu zakłada zakon franciszkanów.

1216  DOMINIK (Domenigo Guzmán) zakłada zakon dominikanów.

1215  Sobór laterański IV - najważniejszy spośród soborów średniowiecza - ogłasza Wyznanie Wiary, w którym zawarty jest m.in. dogmat transsubstancjacji. A przede wszystkim ogłasza 70 kanonów, w których znajdują najpełniejszy wyraz zapoczątkowane w XI w. reformy "kluniackie", zwane też "gregoriańskimi".

1211-16  Mongołowie, pod wodzą Czyngis-Chana, zdobywają Chiny.
1237-42  Wielki najazd Mongołów (Tatarów) na Europę: zdobycie Rusi, zniszczenie południowej Polski i Moraw.
1258-60  Tatarzy niszczą kalifat bagdadzki, zajmują Mezopotamię i Syrię.
1261  Cesarz bizantyjski Michał VIII Paleolog odzyskuje Konstantynopol.

1260  Ukończenie, po stu latach prac, budowy katedry Notre Dame w Paryżu.

1261-66  TOMASZ z Akwinu, Summa przeciwko poganom

1274  Umiera św. TOMASZ Z AKWINU, pozostawiając nieukończoną Sumę teologiczną, wielką syntezę katolicyzmu i arystotelizmu.

przed 1275  MADHWA ANANDATIRTHA, przedstawiciel hinduistycznego nurtu bhakti odmiany wisznuickiej tworzy szkołę wedanty dwajta (dwójnia).

[1298]  Marco POLO, Opisanie świata, a w nim relacje na temat cywilizacji Dalekiego Wschodu.

[[1299]]  Pierwsza jasna wzmianka o użyciu okularów poprawiających dalekowzroczność.

ok. 1300  Mistrz Johannes ECKHART wygłasza słynne kazania, spisuje traktaty - i tworzy nadreńską szkołę mistyczną.

1307-1321  DANTE Alighieri, Boska komedia.

[[1331]]  Rycerze niemieccy podczas oblężenia Cividale del Friuli używają broni palnej

1330-50  William OCKHAM, Suma logiczna, komentarze do Arystotelesa, pisma polityczne.

[ok. 1350]  Jan BURIDAN formułuje własną wersję teorii impetus (zob. [ok. 530]): wszystko, co się porusza, jest przez coś poruszane (Arystoteles), ale ciało wprawione w ruch nabywa siłę wewnętrzną, proporcjonalną do ilości materii i prędkości ruchu, która jego ruch podtrzymuje.

[ok. 1350-1370]  Mikołaj z ORESME przedstawia ruch jednostajnie przyspieszony graficznie, odkładając na osi poziomej kolejne chwile czasu, na prostopadłej do niej prędkość, zaś drogę przedstawiając jako pole powierzchni pod wykresem prędkości. Używa potęg o wykładniku ułamkowym. Wykazuje, że na podstawie teorii impetus można równie dobrze założyć, że niebo wiruje wokół nieruchomej Ziemi, jak i że Ziemia wiruje, a niebo jest nieruchome.

1348-9  Dżuma ("Czarna Śmierć"), która pojawiła się w Chinach w 1333, w ciągu kilkunastu miesięcy zabija w Europie 1/3 mieszkańców.
(Na początku XIV w. w Europie mieszkało ok. 75 mln. ludzi, pod koniec XIV w. ok. 45 mln.)
1356  Turcy wkraczają na Bałkany.

ok. 1350  Giovanni Boccaccio, Dekameron.

1413  Jan HUS, De ecclesia, projekt reform religijnych.

1414-18  Sobór w Konstancji. W jego trakcie, w 1415, osądzono i spalono na stosie Jana Husa. W 1417 zmuszono do abdykacji trzech walczących ze sobą papieży.

[1416]  Z inicjatywy Henryka Żeglarza, założyciela uniwersytetu w Lizbonie i szkoły kartografów i astronomów w Sagres, ruszają portugalskie wyprawy morskie wzdłuż zachodnich wybrzeży Afryki. W [1432] odkryte zostaną Azory, a w [1445] zbadane wybrzeża Senegalu.

1426-28  Masaccio, Trójca Święta w kościele we Florencji, pierwszy fresk namalowany z wykorzystaniem zasad perspektywy.

1440  Mikołaj z Kuzy (KUZAŃCZYK), O oświeconej niewiedzy. Twierdzi m.in., że ciała niebieskie są zbudowane z tych samych elementów co Ziemia, a niektóre z nich są zamieszkałe, że świat nie ma środka, a Ziemia wiruje wokół osi utrzymywana w ruchu przez impetus.

[[1451]] Zbudowano okulary korygujące dalekowzroczność.

1453  Turcy zdobywają Konstantynopol - koniec Cesarstwa Bizantyjskiego.

[[1455]] Prasę drukarską opuszcza Biblia GUTENBERGA. (Wcześniej ruchome czcionki w prasie drukarskiej stosowali Chińczycy i Koreańczycy, a niezależnie od Gutenberga wynalazł je Lauren Janszoon KOSTER). Nowe techniki drukarskie spowodują, że pod koniec XV w. w Europie będzie ok. 9 milionów książek.

1461-62  Francois Villon, Wielki Testament

[1464]  Johannes REGIOMONTANUS (Johannes Müller), De triangulis omnimodis. Pierwsza w Europie książka z zakresu trygonometrii jako samodzielnym dziale matematyki.

1469  We Florencji powstaje Akademia Platońska, gdzie prowadzi się studia nad Platonem i pitagorejczykami. Do 1484 Marsilio FICINO przetłumaczy i opublikuje przekłady dialogów Platona na łacinę. Przetłumaczy też Enneady Plotyna, teksty Porfiriusza i Jamblicha.

1484  Papież INNOCENTY VIII - odwołując się do teorii św. Tomasza z Akwinu o możliwości wejścia ludzi w osobisty (również erotyczny) kontakt z szatanem - wydaje bullę Summis desiderantes affectibus, w której poleca inkwizycji tropienie czarownic. W 1496 dominikanie Heinrich INSTITORIS i Jakob SPRENGER ogłaszają Młot na czarownice. W ciągu następnych dwustu lat katolicy i protestanci zabiją kilkadziesiąt tysięcy osób, w olbrzymiej większości kobiet.

[1492]  Podróż Krzysztofa KOLUMBA zapoczątkowuje odkrywanie Ameryki - ale sam Kulomb nie dowie się, co odkrył.

[1498]  Vasco Da Gama opływa Afrykę i dociera do Indii.

[1502]  Amerigo VESPUCCI płynie wzdłuż brzegów Ameryki Południowej - i stwierdza, że nie jest to część Azji, ale Nowy Świat. Od jego imienia kontynent otrzyma nazwę.

na Ziemi żyje 450 milionów ludzi
1492  Upada Grenada, chrześcijanie opanowują całą Hiszpanię.
1502  Na Antyle dociera pierwszy transport niewolników z Afryki.
1519-21 Hernán Cortés podbija państwo Azteków.
1531 Francisco Pizzaro zaczyna podbój państwa Inków.

1503-06 Leonardo da Vinci, Mona Lisa; 1504 Michał Anioł, David

1509 ERAZM z Rotterdamu, Pochwała głupoty.

1513 Niccolo MACHIAVELLI, Książę. Rady dla władcy formułowane zgodnie z maksymą "cel uświęca środki".

1516 Thomas MORUS, Utopia. Wizja społeczeństwa, w którym wszyscy pracują, żyją skromnie, to samo jedzą i tak samo się ubierają.

 1510-1534 ĆAJTANJA Mahaprabhu tworzy bengalską odmianę hinduistycznej bhakti, wielbiąc śpiewem i tańcem Krisznę jako Najwyższą Osobę Boga.

1516-9 ERAZM z Rotterdamu publikuje Novum Testamentum omne (Całość Nowego Testamentu). Wydanie zawierało grecki tekst - w krajach katolickich wtedy praktycznie nieznany - sporządzony na podstawie kilku rękopisów z XII i XIII w., wraz z własnym przekładem łacińskim.

1517 Marcin LUTER ogłasza 95 tez przeciw odpustom. Zaczyna się - pod hasłem sola gratia, sola fides, sola scriptura (tylko łaska, tylko wiara, tylko Biblia) - reformacja.
1520 LUTER, O niewoli babilońskiej Kościoła, O wolności chrześcijanina oraz Do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego o poprawie stanu chrześcijańskiego.

[1520-22] Ferdinand MAGELLAN przepływa obok Ziemi Ognistej i dociera na Filipiny, gdzie ginie. 18 żeglarzy na jedynym ocalałym statku (wyruszyło ich 230 na 5 statkach) w 1522 powraca pod dowództwem Juana Sebastiána ELCAÑO do Hiszpanii.

1525 Ulrych ZWINGLI, Kommentar über die wahre und die falsche Religion - podstawowe dzieło inicjatora ruchu ewangelicznego w Zurychu.

1525 Konrad GREBEL i Feliks MANZ dają początek ruchowi anabaptystów. Zob. siedem artykułów.

1529 LUTER, Duży katechizm oraz Mały katechizm. Rok później z Philipem MELANCHTHONEM Augsburskie wyznanie wiary.
Debata w Marburgu Lutra i Melanchtona ze Zwinglim i Oecolampadiusem nie likwiduje różnic w pojmowaniu natury eucharystii - co doprowadzi ostatecznie do schizmy rodzących się kościołów ewangelicko-augsburskiego i ewangelicko-reformowanego.

1534 Parlament angielski uchwala Akt supremacji i ogłasza Henryka VIII głową kościoła Anglii - co daje początek procesom, które doprowadzą do powstania Kościoła anglikańskiego.

[1536] Philippus Aureolus Theophrastus Bombastus von Hohenheim, PARACELSUS ("większy od Celsusa"), Die grosse Wundartznei. Dzieło o jatrochemii, mającej wyjaśnić procesy przebiegające w organizmach żywych i wytworzyć leki.

1536 Jan KALWIN, Institutio christiae religioni (Nauka religii chrześcijańskiej). To fundamentalne dzieło teologiczne będzie Kalwin rozszerzał do końca życia, w rezultacie jego objętość wzrośnie pięciokrotnie, do ok. 1000 stron druku. Z Wilhelmem FARELEM, po osiedleniu się w Genewie, przedstawia Genewskie wyznanie wiary.

1536 MENNO SIMONS, Fundamentbuch. Powstaje ruch religijny mennonitów, umiarkowanych anabaptystów odrzucających jakąkolwiek przemoc.

1540 Papież Paweł III zatwierdza regułę założonego przez Ignacego LOYOLĘ zakonu jezuitów.
1548 LOYOLA, Ćwiczenia duchowne.

[1543] Mikołaj KOPERNIK, De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich): wzorowany na pomyśle Arystarcha system heliocentryczny, matematycznie rozwinięty przy użyciu technik przejętych od Ptolemeusza.

[1543] Andreas VESALIUS (Wesaliusz), De homini corporis fabrica. To dzieło, poprawiające na podstawie systematycznie prowadzonych sekcji zwłok ludzkich, około 200 błędów Galena, zapoczątkowuje nowożytne badania anatomiczne.

[1544] Ludovico FERRARI rozwiązuje równanie czwartego stopnia o postaci x⁴ + ax² + b = cx.
Niccolò TARTAGLIA ujawnia, wynalezione wcześniej przez Scipione del FERRO, metody rozwiązywania równań trzeciego stopnia.

[1545] Gerolamo CARDANO w Ars magna - badając równania trzeciego i czwartego stopnia - posługuje się systematycznie liczbami ujemnymi, używa też liczb zespolonych. Wprawdzie zarówno liczby ujemne, jak i urojone części liczb zespolonych nazywa "fikcyjnymi", ale podaje poprawne zasady ich użycia, m.in. to, że iloczyn dwóch liczb ujemnych jest dodatni.

[1546] Georgius AGRICOLA, "ojciec geologii", w De natura fossilium opisuje i klasyfikuje liczne minerały. W De ortu et causis subterraneoum twierdzi, że minerały i skały powstają z podziemnego "soku" pod wpływem ciepła albo zimna; ciepło odpowiedzialne za wybuchy wulkanów powstaje wskutek spalania się węgla, bituminu lub siarki.
[1556] AGRICOLA, De re metallica. Synteza dotychczasowej wiedzy o metalach.

1547 Iwan IV Groźny zostaje carem Rosji.

1551 W wydaniu Nowego Testamentu Robert Estienne, znany jako STEFANUS (wydanie zawierało poprawiony tekst ustalony przez Erazma), wprowadza numerację rozdziałów i wersetów stosowaną odtąd we wszystkich niemal wydaniach Biblii.

1552 Thomas CRANMER uzupełnia ogłoszony w 1549 Common Prayer Book (Wspólny modlitewnik) o Wyznanie wiary w 42 artykułach, zawierające m.in. tezy Kalwina o eucharystii i Lutra o usprawiedliwieniu przez wiarę - co zbliża anglikanizm do protestantyzmu.

1553 Miguel SERVETO, Christanismi restitutio. Tak jak w swoich poprzednich pracach Servet odrzuca dogmat Trójcy Świętej jako pozbawiony jakichkolwiek podstaw biblijnych, krytykuje też doktrynę predestynacji. Tworzy podstawy renesansowego arianizmu. Aresztowany w Genewie zostaje z inicjatywy Jana Kalwina spalony na stosie.

[1553] W w.w. książce SERVET opisuje mały, płucny obieg krwi.

1555 Pokój augsburski dzieli Niemcy na części luterańską i katolicką: cujus regio, ejus religio ("czyja władza, tego religia").

1555 Giovanni Pierluigi da Palestrina, Missa Papae Marcelli

1559 Kościół katolicki ogłasza pierwszy Indeks Ksiąg Zakazanych.

1559 Powstanie purytanizmu, radykalnego odłamu kościoła anglikańskiego.

1562 Na synodzie w Pińczowie dochodzi do rozłamu wśród polskich kalwinistów: zwolennicy antytrynitarskich tez Serveta, tacy jak PIOTR z Goniądza (zwolennik wspólnoty dóbr i pacyfista demonstracyjnie noszący drewniany miecz), a zwłaszcza Leliusz SOCYN, tworzą wspólnotę braci polskich, zwanych też unitarianami.

1563 Elżbieta I ogłasza 39 artykułów wiary Kościoła anglikańskiego: doktrynalne wpływy kalwinizmu mieszają się w nim z przejętą od katolicyzmu obrzędowością.

1563 Wznowione przez Piusa IV obrady soboru trydenckiego zostają zakończone w grudniu 1563.

1563 Pius IV bullą Benedictus Deus ogłasza tzw. Trydenckie wyznanie wiary, pod którym mieli podpisać się wszyscy hierarchowie Kościoła rzymskiego.

1569 W wyniku unii lubelskiej powstaje Rzeczpospolita Obojga Narodów.

[1569] Gerard MERKATOR wydaje 18-arkuszową mapę świata.

[1572] Tycho BRAHE obserwuje pojawienie się, a na początku 1574 zniknięcie, (super)nowej gwiazdy w Kasjopei. Nie stwierdza jej ruchu względem gwiazd i stąd wnioskuje, że - wbrew panującym wówczas poglądom - wśród gwiazd rzeczy, podobnie jak na Ziemi, powstają i giną.

[1577] Tycho BRAHE obserwuje ruch komety i wykazuje, że porusza się ona w obszarze poza Księżycem, zmieniając swą odległość od Ziemi. Wnioskuje z tego, że - wbrew panującym wówczas poglądom - przestrzenie kosmiczne są puste.

1578 Chan mongolski nadaje przywódcy największego klasztoru w Tybecie tytuł dalajlamy.

1580 Michel de MONTAIGNE, Próby. Sceptycyzm w (fałszywej?) służbie katolicyzmu.

15 października 1582 wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego: odtąd trzy razy na 400 lat usuwany jest 29. dzień lutego. Z kalendarza usunięto dni od 5 do 14 października.

1584 Giordano BRUNO, O nieskończonym wszechświecie i światach. Bóg jest naturą tworzącą naturę, a zatem materia jest boska. W nieskończonej przestrzeni - która nie ma środka - istnieje nieskończenie wiele układów planetarnych, wciąż powstających i ginących, zamieszkanych przez istoty rozumne.

[1588] BRAHE ogłasza nowy model świata: Merkury, Wenus, Mars, Jowisz i Saturn krążą wokół Słońca, a Słońce, wraz z Księżycem, krąży wokół nieruchomej Ziemi.

1588 Klęska Wielkiej Armady, Hiszpania zaczyna tracić panowanie na morzach na rzecz Anglii.

1589 W Moskwie powstaje prawosławny patriarchat. Miasto zostaje ogłoszone Trzecim Rzymem (po Rzymie i Konstantynopolu).

[1589]  Giambattista della PORTA, Magiae naturalis, dzieło o magii naturalnej w 20 ksiągach (pierwsze dwie ukazały się w 1558). Wielki wykład astrologii, alchemii, matematyki, meteorologii, optyki i filozofii przyrody.

[1591] VIÈTE w In artem analyticam isagoge doskonali notację arytmetyczną tak dalece, że zyskuje sobie miano "ojca algebry". Nie włącza jednak do matematyki liczb ujemnych.

1592 Papież KLEMENS VIII ogłasza tekst Wulgaty klementyńskiej, łaciński tekst Biblii, który będzie obowiązywał w Kościele rzymsko-katolickim do 2001.

1592-1616 Szekspir prowadzi teatr, dla którego pisze swe genialne sztuki.

[1597] Andreas LIBAU (Libavius), Alechemia. Encyklopedia dotychczasowych osiągnięć alchemii, ale oczyszczonej z elementów magicznych, które autor określa mianem "paracelsiana". Zgadza się jednak z Paracelusem, że podstawowym zadaniem alchemii jest opracowywanie nowych leków.

1600 W Rzymie spalono na stosie Giordano BRUNO.

[1600] William GILBERT, De Magnete magneticisque corporibus tellure physiologia nova. W tej książce znajdujemy m.in. klasyfikację ciał na "elektryczne" i "nieelektryczne", a przede wszystkim opis serii eksperymentów świadczących o tym, że Ziemia jako całość jest magnesem.

1603 W Rzymie zostaje założona Accademia dei Lincei (Akademia Rysiów), która będzie działać do 1630 r., a wśród jej członków znajdą się Giambattista Della Porta i Galileo Galilei

1604 Powstaje pierwsza wersja świętej księgi sikhów Guru Granth Sahib.

1604-1611 Powstaje King James Bible, oficjalny tekst Biblii Kościoła anglikańskiego, a później, w Stanach Zjednoczonych, podstawa kolejnych przebudzeń religijnych.

1605 Miguel de CERVANTES Saavedra, Don Kichot z La Manczy; część II 1615.

1609 W Amsterdamie powstaje pierwsza gmina baptystów.

[1609] KEPLER, Astronomia nova. Czytamy tam, że Mars porusza się po elipsie, w jednym z ognisk znajduje się nieruchome Słońce, a prędkość jego ruchu zmienia się tak, że odcinek łączący planetę ze Słońcem zakreśla równe pola w równych odstępach czasu. Planety poruszane są przez siłę magnetyczną emanowaną przez Słońce.

[1619] KEPLER, Harmonia mundi, m. in. o tym, "że pojedyncze tony lub tonacje muzyczne wyrażają się w pewien sposób przez poszczególne planety, że kontrapunkty lub powszechne harmonie wszystkich planet mogą istnieć i różnić się od siebie, że cztery rodzaje głosów: sopran, kontralt, tenor i bas, wyrażają się w planetach". Ale znaleźć tam też można twierdzenie, że stosunek sześcianu średniej odległości planety od Słońca do kwadratu czasu jej obiegu wokół Słońca ma dla wszystkich planet tę samą wartość.

[1618-1621]  KEPLER, Epitome Astronomiae Copernicanae.

[1610] GALILEUSZ dowiaduje się o wynalezieniu lunety i buduje własną, dającą ok. 30-krotne przybliżenie. W ciągu kolejnych miesięcy odkrywa góry na Księżycu, fazy Wenus, cztery księżyce Jowisza, "uszy" Saturna, stwierdza, że Droga Mleczna jest skupiskiem niezliczonych gwiazd. Odkrycia te ogłasza w Sidereus Nuncius, gdzie opowiada się po stronie systemu Kopernika.

[1613] GALILEUSZ, Listy o plamach słonecznych. W 1611 obserwował je Christoph SCHEINER, który ogłosił swe odkrycie jako pierwszy, sądził jednak, że są to planety widoczne na tle tarczy słonecznej. Galileusz twierdził, że plamy powstają i giną na powierzchni Słońca, a i wirują wraz z nim. Odkrycie to wywołało sensację, gdyż obalało panujący pogląd, że Słońce nie ulega zmianom.
Tamże zasada bezwładności kołowej: "gdy wszystkie zewnętrzne opory zostaną usunięte, ciało ciężkie na powierzchni sferycznej, współśrodkowej z powierzchnią Ziemi, w równej mierze może być w spoczynku, jak i w dowolnym ruchu horyzontalnym. Ciało to będzie pozostawać w takim stanie, w jakim zostało ustanowione; jeżeli stan początkowy był stanem spoczynku, to ciało pozostanie w spoczynku, a jeśli był to na przykład ruch ku wschodowi, to ciało będzie trwało w tym ruchu".

1616 Kardynał Roberto BELLARMINO zakazuje GALILEUSZOWI głoszenia tezy o ruchu Ziemi. Książka KOPERNIKA trafia, do 1835, na indeks ksiąg zakazanych.

[1614] John NAPIER wprowadza logarytmy - które bardzo szybko zyskują uznanie.

[1620] Edmund GUNTER odkłada na osi wartości logarytmów, co pozwala mnożyć i dzielić przez dodawanie i odejmowanie odcinków osi.

1620 Francis BACON, Novum organum, ogłoszony jako druga część planowanego Instauratio magna scientiarum (Wielka odnowa nauk). Traktat o metodzie tworzenia nowego rodzaju wiedzy, która pozwoli ludzkości - dzięki wynalazkom technicznym - opanować przyrodę. Należy systematycznie gromadzić wyniki obserwacji i eksperymentów, a następnie stopniowo uogólniać je, stosując kanony indukcji eliminacyjnej. Pierwsza część De dignite et augmentis scientarum (1623) była znacznie rozszerzoną wersją The Advancement of Learning (1605).

1627 Po śmierci F. BACONA ukazuje się nieukończona Nowa Atlantyda: wizja państwa, w którym uczeni pomagają leczyć choroby, budują maszyny latające, łodzie podwodne itd.

1618-48 Wojna trzydziestoletnia, ideologicznie uzasadniana podziałami religijnymi, pustoszy Niemcy.
1620 Purytańscy "Pielgrzymi" przybijają do brzegów Ameryki. Początek procesu, w wyniku którego powstaną Stany Zjednoczone.

1623 Tommaso CAMPANELLA, Miasto słońca. Obraz społeczeństwa bez rodzin i własności prywatnej, opartego na kulcie pracy i ideałach równości społecznej.

[1629] William HARVEY: serce to pompa, tłocząca krew do tętnic, krew zaś wraca do serca żyłami.

[1632] GALILEUSZ, Dialog o dwóch najważniejszych układach świata: ptolemeuszowym i kopernikowym. Wielka debata o ruchu Ziemi.

1633 Proces Galileusza: wielki uczony zostaje skazany za głoszenie, iż Ziemia się porusza.

[1638] GALILEUSZ, Rozmowy i dowodzenia matematyczne. Dwie pierwsze księgi dotyczą głównie wytrzymałości belek i lin, choć jest tam też relacja o nieudanej próbie zmierzenia prędkości światła. Księgi III i IV mówią o ruchu ciała po płaszczyźnie poziomej, gdy nie działają opór powietrza i tarcie, po równi pochyłej, spadającego swobodnie i wyrzuconego pod pewnym kątem. Galileusz nie próbuje tych ruchów wyjaśnić, a jedynie buduje geometryczne modele ich ruchów, formułuje i dowodzi szeregu twierdzeń, korzystając z prac EUKLIDESA, ARCHIMEDESA i APOLLONIOSA.

1635-48 Marin MERSENNE organizuje serie spotkań wybitnych uczonych i pośredniczy w korespondencji między nimi

1637 René DESCARTES (Kartezjusz), Rozprawa o metodzie dobrego kierowania rozumem i poszukiwania prawdy w naukach ("myślę, więc jestem"), a oddzielnie numerowanych stronach, trzy znacznie obszerniejsze teksty: ... la dioptrique, les meteores et la geometrie.
W La dioptrique znaleźć można (przejęte być może od SNELLIUSA) m.in. prawo załamania światła. W Les meteres mamy m.in. matematyczny model powstawania tęczy w wyniku załamania i wewnętrznego odbicia światła w zawieszonych w powietrzu kroplach wody. W La Géométrie wprowadzone zostają odcinki jednostkowe, co pozwala powiązać konstrukcje geometryczne z operacjami arytmetycznymi i algebraicznymi. Dało to początek badaniom, w wyniku których narodziła się geometria analityczna.

1641 DESCARTES, Medytacje o pierwszej filozofii. Rozwinięcie tematów z czterech pierwszych ksiąg Rozprawy o metodzie. Wydanie z 1642 zawierało Zarzuty uczonych mężów i odpowiedzi autora.

1644 DESCARTES, Zasady filozofii. Wykład filozofii przyrody. Choć prawie wszystkie rozważania są z punktu widzenia przyszłego rozwoju nauk błędne, to znaleźć tam można zasadę ruchów bezwładnych prostoliniowych: "to, co się porusza, o ile samo jest dla siebie, zawsze będzie się poruszać. (...) każda część materii rozpatrywana z osobna nigdy nie dąży do tego, by poruszać się po liniach krzywych, lecz tylko po prostych".

1648 DESCARTES, Namiętności duszy. Ostatnia książka Kartezjusza przed śmiercią w 1650.

1642 Rembrandt, Wymarsz strzelców.

[1643] Evangelista TORRICELLI konstruuje barometr i stwierdza: "żyjemy na dnie oceanu powietrza", które wywiera na nas ciśnienie.

[1646] Blaise PASCAL używając rur szklanych zamkniętych na jednym końcu wykazuje, że słup wody sięga w nich na wysokość 10 m, a słup wina na wysokość ok. 10,2 m, a stosunek tych wysokości, a także wysokości, na jaką sięga rtęć w barometrze, jest równy stosunkom ich ciężarów właściwych. Ponad słupem cieczy w barometrze powstaje próżnia.

[1648] Florin Perrier, na prośbę PASCALA, mierzy za pomocą barometru ciśnienie u podnóża i na szczycie góry Puy de Dôme - i potwierdza teorię ciśnienia atmosferycznego.

[[1650]] Otto von GUERICKE konstruuje pompę próżniową i określa ciężar właściwy powietrza ważąc zbiornik przed i po wypompowaniu z niego gazu. W 1657 demonstruje moc ciśnienia atmosferycznego za pomocą tzw. półkuli magdeburskich.

1642 Thomas HOBBES, Elementy filozofii. III. O obywatelu. Kolejne tomy 1655 I. O ciele.; 1658 II. O człowieku.

1651 HOBBES, Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego.

[1651] William HARVEY, Exercitationes de generatione animalium. Synteza ówczesnej wiedzy w zakresie embriologii: "wszystkie stworzenia pochodzą z jaja".

[1654] PASCAL i Pierre FERMAT kładą podwaliny pod matematyczny rachunek prawdopodobieństwa.

[1660] Robert BOYLE, New Experiments Physio-Mechanicall, touching the Spring of the Air, and its Effects. Na podstawie przedstawionych w tym dziele eksperymentów Richard TOWNLEY sformułował matematyczne prawo dotyczące gazów: pV = const., gdzie p - ciśnienie, V - objętość (ogłoszone przez Boyle'a w drugim wydaniu książki z [1662]).

[1661] BOYLE, The Sceptical Chymist. Boyle definiuje pierwiastek chemiczny jako substancję, której nie można podzielić na substancje prostsze ani uzyskać z połączenia innych substancji, a która wraz z innymi pierwiastkami tworzy związki chemiczne - po czym argumentuje, że pierwiastki nie istnieją.

1664 MOLIÈRE, Świętoszek.

[1665] Robert HOOKE w Micrographia zamieszcza rysunki i opisy szeregu ciał ożywionych i nieożywionych widzianych pod mikroskopem.

[1665-66] Isaac NEWTON tworzy podstawy teorii "fluksji", definiując fluksję jako stosunek "nieskończenie małej" drogi przebytej przez ciało podzielonej przez "nieskończenie krótki" czas trwania ruchu.

[1668] NEWTON buduje teleskop zwierciadlany.

[1672] NEWTON, New Theory about Light and Colour: światło białe jest mieszaniną barw tęczy o różnych współczynnikach załamania.

1669 Blaise PASCAL, Myśli. Książka religijno-filozoficzna napisana w latach 1654-1662 przez genialnego uczonego, który mając 31 lat porzucił matematykę i fizykę na rzecz wiary.

1670 Baruch SPINOZA, Traktat teologiczno-polityczny.

1677 SPINOZA, Etyka (wyd. pośmiertne).

[1672] Jean RICHER na podstawie pomiarów położenia Marsa na tle gwiazd z Paryża i Gujany Francuskiej oblicza, że jego minimalna odległość od Ziemią wynisi ok. 60 milionów kilometrów. To zaś daje niezłe wyobrażenie o rozmiarach Układu Słonecznego.

[1673] Antoine van LEEUWENHOEK używając mikroskopu odkrywa czerwone krwinki. Wkrótce odkryje drobnoustroje żyjące w wodzie i bakterie w jamie ustnej.

[1674] HOOKE, Attempt to Prove the Motion of the Earth. W tej książce twierdzi, że wszystkie ciała niebieskie przyciągają się siłami grawitacji - a gdyby jej nie było, to poruszałyby się jednostajnie po liniach prostych.

[1684] LEIBNIZ w Nova methodus pro maximis et minimis... ogłasza podstawy rachunku różniczkowego i całkowego, wraz ze stosowaną do dziś notacją.

1686 Gottfried Wilhelm LEIBNIZ, Rozprawa metafizyczna. Opublikowany dopiero w 1846 tekst, w której wielki matematyk dowodzi m.in., że Bóg stworzył najlepszy z możliwych światów.

[1687] Izaak NEWTON, Philosophiae naturalis principia mathematica. W Księdze I znajdujemy, wyrażone słowami i zilustrowane geometrycznie, trzy zasady ruchu; w III prawo grawitacji, zastosowane do wyjaśnienia ruchów planet, ich księżyców i komet, a także ciał w pobliżu powierzchni Ziemi, takich jak pociski i wahadła. Grawitacyjnym oddziaływaniem Księżyca i Słońca tłumaczone są przypływy i odpływy mórz.

1690 John LOCKE, Dwa traktaty o rządzie. Klasyczny manifest liberalizmu politycznego.

1690 John LOCKE, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego. Klasyczny wyraz empiryzmu w teorii wiedzy.

[1700]  Ernst STAHL: ciała palne zawierają flogiston, bardzo subtelną substancję uwalniającą się podczas spalania.

[1704]  NEWTON w Optics: A Treatise of the Reflections, Refractions, Inflections and Colours of Light podsumowuje wyniki swych badań nad światłem.

[1704]  W dodatku do Optyki, "Tractatus de quadratura curvarum", po raz pierwszy ogłasza metodę fluksji (czyli swoją wersję rachunku różniczkowego i całkowego).

1710  Gottfried Wilhelm LEIBNIZ, Teodycea.

1721 Gottfried Wilhelm LEIBNIZ,, Monadologia (opublikowane pośmiertnie podsumowanie systemu metafizycznego).

1710  George BERKELEY, Traktat o zasadach poznania. O tym, że nie istnieje materia, a jedynie wrażenia, jakie Bóg wytwarza w naszych duszach. W 1713 w formie popularnej: Trzy dialogi między Hylasem a Filonousem.

1720  Johann Sebastian BACH kończy pracę nad sonatami i partitami na skrzypce solo.
1725  Antonio VIVALDI, Cztery pory roku.
1726  Jonathan SWIFT, Podróże Gulivera.

1730-1740 Pierwsze Wielkie Przebudzenie ewangeliczne w Wielkiej Brytanii i jej koloniach w Ameryce Północnej.
1738 W Anglii John i Charles WESLEY'owie oraz George WHITEFIELD dają początek metodyzmowi, który obok baptyzmu zyska duże wpływy w przyszłych Stanach Zjednoczonych.

1723  Giambattista VICO, Nauka nowa, a w niej teoria rozwoju społecznego jako procesu przebiegającego po spirali od stanu barbarzyństwa do rozwiniętej cywilizacji.

[1728]  James BRADLEY odkrywa zjawisko aberracji światła gwiazd i potwierdza w ten sposób, że jego prędkość rozchodzenia się jest bliska podanej w 1690 przez HUYGENSA.

[1729]  Stephen GRAY odkrywa zjawisko przewodnictwa elektrycznego, rozróżnia przewodniki elektryczności i izolatory.

[1734]  Charles-Francois de Cisternai du FAY odkrywa, że elektryczność jest dwóch rodzajów: "szklana" i "żywiczna". Elektryczności tego samego rodzaju odpychają się, a przeciwnego przyciągają.

[1745]  Ewald Jürgen von KLEIST i niezależnie Pieter van MUSSCHENBROEK konstruują pierwsze butelki lejdejskie pozwalające gromadzić ładunki elektryczne.

[1750]  Benjamin FRANKLIN, Experiments and Observations on Electricity. Pioruny to wielkie iskry elektryczne (co wykaże w [1752] w wyniku eksperymentów z wypuszczanymi w trakcie burzy latawcami i poda przepis na budowę piorunochronów.

1733 Bach, Msza h-moll (Kyrie i Gloria).

[1735]  Carl von LINNÉ (Linneusz), Systema naturae. Wielka systematyka królestw minerałów, roślin i zwierząt.

[1737-8]  Georg BRANDT uzyskuje kobalt, pierwszy metal odkryty po siedmiu znanych od starożytności: cynie, miedzi, żelazie, srebrze, złocie, ołowiu i rtęci.

1739-40  David HUME, Traktat o naturze ludzkiej.

1748  HUME, Badania dotyczące rozumu ludzkiego, czyli streszczenie Traktatu (fragmenty).

1751  HUME, Badania dotyczące zasad moralności (fragmenty).

1757  HUME, Naturalna historia religii. (rozdz. 15 i 16)

1747  Julien Offray de LA METTRIE, Człowiek-maszyna. Ludzie, podobnie jak zwierzęta, są maszynami, tyle że bardziej od zwierząt skomplikowanymi.

1751-1766  WIELKA ENCYKLOPEDIA, łącznie 18 tomów tekstu i 11 tomów ilustracji (tomy z ilustracjami publikowano do 1772). Pracami nad jej przygotowaniem kierowali Denis DIDEROT, Jean Le Rond d'ALEMBERT i VOLTAIRE. Wymierzona była w religijny fanatyzm i nieoświecone rządy.

1762  Jan Jakub ROUSSEAU, Emil, czyli o wychowaniu, oraz Umowa społeczna.

1770  Paul Henry d'HOLBACH, System przyrody. Manifest wojującego materializmu.

[1756]  Joseph BLACK: z podgrzewanego wapnia wydziela się "stałe powietrze", takie samo, jakie powstaje w trakcie spalania drewna.

[1760]  BLACK odkrywa, że mniej "materii ciepła" potrzeba by ogrzać daną masę rtęci niż daną masę wody o pewną ilość stopni. Ciepło zaczyna być odróżniane od temperatury. W [1762]  BLACK odkrywa, że gdy ciało się topi lub ciecz paruje, to absorbuje ciepło, choć temperatura się nie zmienia. Daje to początek badaniom nad ustaleniem ciepeł topnienia i parowania różnych substancji.

 [1766]  Henry CAVENDISH: gaz powstający w wyniku reakcji kwasów z niektórymi metalami, jest łatwopalny i 14 razy lżejszy od powietrza. Ogłasza, że uzyskał czysty flogiston.

[ok. 1770]  Joseph PRIESTLEY stwierdza, że w warstwie "stałego powietrza" znad kadzi, w której fermentuje piwo, świeca się nie pali, a mysz szybko zdycha. W [1771] stwierdza, że powietrze "zużyte" przez oddychanie lub spalanie przywracane jest do stanu normalnego przez rośliny (które pochłaniają wypełniający je flogiston).

[1772]  Daniel RUTHERFORD uzyskuje, jak stwierdza, "powietrze flogistonowe", czyli powietrzem nasycone flogistonem do maksimum.

[1772]  Antoine Laurent de LAVOISIER zaczyna badania nad spalaniem ciał. Stwierdza eksperymentalnie, że podczas spalania część powietrza jest absorbowana.

[1774]  PRIESTLEY stwierdza, że z rtęci podgrzewanej w powietrzu powstaje ceglasty proszek. Gdy ten proszek podgrzewa się w zamkniętej próbówce, znów pojawiała się rtęć, a wydziela się gaz, w którym np. drewno lub świeca paliły się o wiele gwałtowniej niż w powietrzu. Priestley nazwał go "zdeflogistonowanym powietrzem".

[1774]  LAVOISIER: cyna i ołów, ogrzewane w zamkniętym zbiorniku, zyskują na wadze, ale dzieje się to kosztem ubytku wagi powietrza, tak że całkowita masa pozostaje stała. Formułuje zasadę zachowania masy w reakcjach chemicznych. W [1775] podaje zarys tlenowej teorii spalania.

[1781]  PRIESTLEY przepuszcza iskrę elektryczną przez mieszaninę łatwopalnego powietrza (wodoru) i zdeflogistonowanego powietrza (tlenu) i stwierdza powstawanie pary wodnej.
CAVENDISH: łatwopalne powietrze jest związkiem wody i flogistonu.

[1783]  LAVOISIER powtarza eksperymenty Priestleya i Cavendisha z 1781 i wnioskuje na ich podstawie, że woda jest związkiem chemicznym dwóch pierwiastków: wodoru i tlenu. Od tego momentu teoria flogistonu zaczyna szybko tracić zwolenników.

[1789]  LAVOISIER, Traité élémentaire de la chimie. Z podanej w książce listy 33 pierwiastków dziś za pierwiastki uważa się 23, a za największe błędy uchodzi uznanie przez Lavoisiera za pierwiastki ciepła i światła. Poprawnie wymienione zostały tlen, azot, wodór, węgiel, siarka, fosfor i 17 metali.

1773 Denis DIDEROT, Kubuś Fatalista i jego pan
1774 Johann Wolfgang von GOETHE, Cierpienia młodego Wertera.

1776 Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych.

{1776}  Adam SMITH, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, podstawa ekonomii klasycznej.

[[1776]] Powstaje pierwsza maszyna parowa według projektu Jamesa WATTA. Po ulepszeniach maszyny takie zyskały wydajność 5-krotnie większą niż wcześniejsze "atmosferyczne" maszyny NEWCOMENA. Służą zrazu do usuwania wody z kopalń, ale do 1800 ok. 500 takich maszyn napędza urządzenia w fabrykach, głównie włókienniczych.

[[1783]]  Joseph i Jacques-Éntienne MONTGOLFIER konstruują balon na nagrzane powietrze, który unosi w powietrze pierwszych ludzi.
Wkrótce potem Jacques CHARLES w balonie wypełnionym wodorem wznosi się na wysokość 3.2 km.

[1779]  Jan van INGENHOUSZ: pod wpływem światła słonecznego zielone części roślin wydzielają tlen, a węgiel rośliny uzyskują z powietrza.

1781  Immanuel KANT, Krytyka czystego rozumu. Wydanie drugie, zmienione i rozszerzone, 1787. Ta książka, w której sądy dzieli się na analityczne, syntetyczne a priori (znane przed doświadczeniem) i syntetyczne a posteriori (znane na podstawie doświadczenia), do dziś jest najczęściej komentowaną, analizowaną, krytykowaną itd. książką filozoficzną.

1783  Immanuel KANT, Prolegomena. Przystępne omówienie teorii poznania z Krytyki czystego rozumu (zob. 1781).

1785  Immanuel KANT, Uzasadnienie metafizyki moralności.

1788  Immanuel KANT, Krytyka praktycznego rozumu.

1793  Immanuel KANT, Religia w obrębie samego rozumu.

1785 Wolfgang Amadeus Mozart, Koncerty fortepianowe 20 i 21.

[1785]  Charles Augustin de COULOMB wykazuje, że siły elektryczne są odwrotnie proporcjonalne do kwadratu odległości między ładunkami. Odwrotnie proporcjonalnie do kwadratu odległości rosną też siły między biegunami magnesów.

[1785]  HERSCHEL, On the Construction of the Heavens. Pierwsza systematyczna próba określenia kształtu Galaktyki Drogi Mlecznej: jest to elipsoida obrotowa składająca się z ok. 100 milionów gwiazd (dziś szacunki podają liczbę 1000-krotnie większą), jej rozmiar pozostaje nieznany.
HERSCHEL dostrzega przez teleskop, że mgławice są zbiorowiskami gwiazd - i odkrywa wiele następnych mgławic.

1785-88  Thomas REID, Rozważania o władzach poznawczych człowieka. Wykład filozofii zdrowego rozsądku.

1789  Jeremy BENTHAM, Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa. Manifest etycznego utylitaryzmu: o wartości moralnej czynu decydują jego konsekwencje, a dokładniej suma przyjemności minus suma przykrości, jakie ów czyn wywoła u ogółu ludzi, na których oddziała.

1789  zburzenie Bastylii: początek Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
Deklaracja praw człowieka i obywatela zawierająca m.in. gwarancje wolności religijnej.

1795  we Francji powstaje dyrektoriat.
III rozbiór Rzeczypospolitej.

[1787]  Abraham Gottlob WERNER w Kurze Klassifikation und Beschreibung der Verschiedenen Gebirsarten ogłasza teorię powstania skorupy ziemskiej, dając początek neptunizmowi w geologii. Niegdyś ziemia była w całości pokryta wodami oceanu; w wyniku chemicznego wytrącania się powstał granit i inne Skały Pierwotne.

[1795]  James HUTTON rozszerza swoją Theory of the Earth z 1785 - gdzie sformułował teorię aktualizmu geologicznego: procesy geologiczne w przeszłości przebiegały podobnie jak dziś - do postaci dwutomowego Theory of the Earth, With Proofs and Illustrations. Liczne warstwy skalne powstały jako osady na dnie mórz, a później zostały wydźwignięte i zdeformowane przez ruchy skorupy ziemskiej wywołane jej wewnętrznym ciepłem. Skały niewarstwowe, takie jak granit, wypłynęły niegdyś na powierzchnię z głębin Ziemi. Po takich wydarzeniach powierzchnia Ziemi była dalej kształtowana przez mechaniczną erozję i procesy chemiczne.

[[1796]]  Edward JENNER wprowadza szczepienia przeciwko ospie - wykorzystując wiedzę ludową o tym, że przechorowanie ospy krowianki zabezpiecza przed zachorowaniem na ospę prawdziwą - czym daje początek współczesnej immunologii.

[1797]  Joseph PROUST formułuje Prawo Stosunków Stałych: pierwiastki wchodzą w dany związek chemiczny w stałych stosunkach wagowych.

[1798-1799]  RUMFORD i Humphry DAVY prowadzą badania nad wytwarzaniem ciepła przez tarcie.

[1800]  Alessandro Guiseppe Antonio Anastasio VOLTA buduje pierwsze ogniwa elektryczne.

[1800]  Kilka tygodni po odkryciu Volty, William NICHOLSON i Anthony CARLISLE dokonują elektrolizy wody, otrzymując wodór i tlen.

[1807-8]  DAVY, dokonując elektrolizy, odkrywa sód, potas, wapń, bar, magnez, stront i bor.

1794-95  Johann Gottlieb FICHTE, Teoria wiedzy.

1800  FICHTE, Powołanie człowieka.

1800  Friedrich Wilhelm SCHELLING, System idealizmu transcendentalnego.

1809  SCHELLING, Philosophische Untersuchungen über das Wesen der menschlichen Freiheit (Filozoficzne badania dotyczące istoty ludzkiej wolności).

[1800]  William HERSCHEL odkrywa promienie "cieplikowe" (podczerwone).

[1801] Johann W. RITTER i niezależnie William H. WOLLASTON odkrywają promienie "aktyniczne" (ultrafioletowe).

[1800-1804]  Jean SENEBIER i Nicholas de SAUSSERE odkrywają, że rośliny syntetyzują związki organiczne z wody i dwutlenku węgla (zob. 1779).

1803  Thomas REID, Rozważania o władzach poznawczych człowieka. Manifest filozofii zdrowego rozsądku.

1803  Ludwik van Beethoven, III Symfonia "Eroica"

na Ziemi żyje 1000 milionów ludzi, z czego 205 milionów w Europie
1804  Kodeks Napoleona, a w nim gwarancje wolności osobistej jednostki.

[[1807]]  Na trasę między Albany a Nowym Jorkiem wypływa parowy statek pasażerski o napędzie bocznokołowym skonstruowany przez Roberta FULTONA.

[1808]  John DALTON, New System of Chemical Philosophy. Znaleźć tam można sformułowane parę lat wcześniej prawo stosunków wielokrotnych, a przede wszystkim opartą na tym prawie hipotezę atomistyczną: pierwiastki chemiczne zbudowane są z atomów, które łączą się w stałych stosunkach w cząsteczki, tworząc związki chemiczne.

[1811] Amadeo AVOGADRO formułuje niedocenioną przez długie lata hipotezę, że w jednakowych objętościach gazów w tej samej temperaturze i pod takim samym ciśnieniem zawarta jest taka sama liczba cząstek (z czego wynikało, że cząsteczki m.in. azotu, tlenu i wodoru składają się z dwóch atomów).

[1809] Jean Baptiste LAMARCK, Filozofia zoologii, a w niej pierwsza (uważana dziś za błędną) teoria ewolucji biologicznej: ewolucyjne zmiany następują w wyniku dziedziczenia cech nabytych.

1807  Georg Wilhelm Friedrich HEGEL, Fenomenologia ducha.

1812-16  HEGEL, Nauka logiki.

1817  HEGEL, Encyklopedia nauk filozoficznych. (Tekst rozszerzony i zmieniony w następnych wydaniach 1827 i 1830).

1821  HEGEL, Zasady filozofii prawa: "co jest rozumne, jest rzeczywiste, a co jest rzeczywiste, jest rozumne". Państwo jest rozumnością w sobie i dla siebie, a nie wytworem umowy społecznej. Prawo to świat ducha swobodnie urzeczywistniającego swą istotę.

1812  Wyprawa Napoleona na Moskwę i zagłada Wielkiej Armii.
1814-15  Kongres Wiedeński ustanawia pokojowy ład w Europie.

[1818]  Augustin Jean FRESNEL: światło to fale poprzeczne w nieściśliwym, wypełniającym całą przestrzeń eterze. We wnętrzu ciał przezroczystych gęstość eteru jest większa niż w próżni i ta nadwyżka jest unoszona przez ciała znajdujące się w ruchu.

1819  Arthur SCHOPENHAUER, Świat jako wola i przedstawienie (tom 2, 1844).

[1820]  Hans Christian OERSTED odkrywa (21 lipca), że przewodnik z prądem elektrycznym działa siłą na znajdujący się w pobliżu magnes.

[1820]  André Marie AMPERE odkrywa (27 lipca), że dwa przewodniki, w których płyną prądy elektryczne, działają na siebie siłami. Nie istnieją ładunki magnetyczne: magnetyzm jest wynikiem ruchów ładunków elektrycznych. Miejsce oddzielnych dotąd teorii elektryczności i magnetyzmu zaczyna zajmować elektrodynamika.

1816-25  Niepodległość zyskują Argentyna, Chile, Wielka Kolumbia, Peru, Dominikana, Brazylia, Boliwia.
1822  Grecja odzyskuje niepodległość.
1823  Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska przejmuje władzę w całych Indiach.

1822  Adam Mickiewicz, Ballady i romanse.
1824  Franz Schubert, Kwartet smyczkowy "Śmierć i dziewczyna".
1824  Beethoven, IX Symfonia.

[1826]  Nikołaj ŁOBACZEWSKI ogłasza podstawy pierwszego systemu geometrii nieeuklidesowej. Z analogiczną koncepcją wystąpi w [1832] r. János BÓLYAI.

[1830-33]  Charles LYELL, The Principles of Geology. Książka o powolnej - i niesłychanie długotrwałej - ewolucji geologicznej, jaka ukształtowała obecną powierzchnię Ziemi.

1830-1842  Auguste COMTE, Cours de philosophie positive (Kurs filozofii pozytywnej, 6 tomów). Ludzkość pierwotnie myślała w sposób teologiczny, wyjaśniając to, co się zdarza, interwencją bogów lub Boga. Później pojawiło się myślenie metafizyczne, odwołujące się do abstrakcyjnych zasad. Obecnie wkraczamy w epokę myślenia pozytywnego, opartego na dostępnych zmysłom faktach i tylko na nich.

[1831]  Michael FARADAY, a niezależnie Henry JAMES, odkrywają zjawisko indukcji elektromagnetycznej.

[[1832]]  Hippolyte PIXII buduje pierwszą prądnicę.

[[1835]]  Joseph HENRY buduje pierwszy silnik elektryczny.

[[1835-38]]  Samuel MORSE buduje telegraf elektromagnetyczny.

1834  Honore de Balzac, Ojciec Goriot.
1835  Hans Christian Andersen publikuje pierwszy zbiór Baśni.

[1838]  Friedrich BESSEL mierzy paralaksę gwiazdy 61 Cygni. (Brak paralaksy gwiezdnej był w XVI i XVII w. głównym obserwacyjnym argumentem przeciw teorii Kopernika.)

[1835] Hugo von MOHL obserwuje pod mikroskopem podział komórek zielonych alg.

[1838]  Gerardus MULDER rozpoczyna systematyczne badania nad białkami.

[1838]  Matthias SCHLEIDEN w Beitraege zur Phytogenesis formułuje teorię komórkowej budowy roślin.

[1839]  Theodor SCHWANN formułuje teorię komórkowej budowy zwierząt.

[1855] Rudolf VIRCHOW wykazuje, że komórki żywe powstają wyłącznie wskutek podziału komórek wcześniej istniejących.

[[1839]]  Nicéphore NIÉPCE i Louis DAGUERRE wynajdują dagerotypię. Zaczyna się era fotografii.

[[1839]]  Charles GOODYEAR wynajduje metodę wytwarzania gumy z kauczuku.

[1842-7]  Julius Robert von MAYER, James Prescott JOULE i Hermann von HELMHOLTZ odkrywają zasadę zachowania energii.

1843  Soren KIERKEGAARD, Albo, albo, a także Bojaźń i drżenie.

1846  KIERKEGAARD, Ostateczny, nienaukowy dodatek do Okruchów filozoficznych.

1843  John Stuart MILL, System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej.

1845  Felix Mendelssohn-Bartholdy, Koncert skrzypcowy e-moll.

1847  William M. Thackeray, Targowisko próżności.

1848  Wiosna Ludów

{1848}  MARX, Friedrich ENGELS, Manifest komunistyczny. Trzy lata wcześniej Marx w Tezach o Feuerbachu zapisał: "Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali świat; idzie jednak o to, aby go zmienić." Teraz, wraz z Engelsem, przystąpił do dzieła.

1851  Herman MELVILLE, Moby Dick.

1851-54  COMTE, Systeme de politique positive (System polityki pozytywnej). Projekt pozytywistycznego wychowania, dzięki któremu zapanują "porządek i postęp", a ludzkość jako Wielki Byt stanie się przedmiotem kultu religijnego.

[1852]  Edward FRANKLAND wprowadza do chemii pojęcie wartościowości pierwiastków.

1852-56  Wielka przebudowa Paryża pod kierunkiem Georgesa Eugene Hausmanna.

[[1853]]  Ignacy ŁUKASIEWICZ dokonuje destylacji ropy i kontruuje pierwsze lampy naftowe.

[1854]  George BOOLE, An Investigation of the Laws of Thought on Which are Founded the Mathematical Theories of Logic and Probabilities - początki logiki matematycznej.

[1854]  Georg F. B. RIEMANN, rozwijając idee Łobaczewskiego (1826) i Bolyai (1832), formułuje ogólną teorię przestrzeni nieeuklidesowych. Wprowadza pojęcia przestrzeni Riemanna i całki Riemanna.

[1855-1865]  James Clerk MAXWELL formułuje różniczkowe równania elektrodynamiki - i odkrywa, że światło to fale elektromagnetyczne.

[1856-1860]  August Karl KRÖNIG, Rudolf CLAUSIUS i J.C. MAXWELL budują korpuskularno-kinetyczne modele gazu. Wniosek z nich taki, że temperatura jest proporcjonalna do średniej energii kinatycznej ruchu korpusuł.

[1859]  Charles DARWIN, O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego. Wykład teorii ewolucji biologicznej zachodzącej w wyniku przypadkowych mutacji i selekcji naturalnej. Taką samą teorię sformułował niezależnie Alfred WALLACE.

1861-65  Wojna secesyjna w USA.

1857  Gustave FLAUBERT, Pani Bovary.

1859  MILL, O wolności. Jeden z kanonicznych tekstów liberalizmu.

1863  MILL, Utylitaryzm. O wartości moralnej czynu decydują jego skutki (a nie np. intencje), a mianowicie suma przyjemności minus suma przykrości, jakie ów czyn wywoła u ogółu ludzi. A jednak - wbrew Benthamowi - lepiej być niezadowolonym Sokratesem niż zadowoloną świnią.

1862  Otton von Bismarck zostaje kanclerzem Prus.

1863-69  Lew TOŁSTOJ, Wojna i pokój.

[[1864]]  Kolejowe połączenie Wschodniego i Zachodniego Wybrzeża USA.

[[1866]]  Ułożenie transatlantyckiego kabla telegraficznego.

[[1869]]  Otwarcie Kanału Sueskiego.

[1865]  CLAUSIUS definiuje zmianę entropii jako dS = dQ/T i stwierdza: "(1) Energia wszechświata jest stała, (2) Entropia wszechświata dąży do maksimum".
Prawo zachowania energii zyska miano pierwszej zasady termodynamiki, a prawo wzrostu entropii drugiej zasady termodynamiki.

1865  Lewis CARROLL, Alicja w krainie czarów.
1866  Fiodor DOSTOJEWSKI, Zbrodnia i kara.

{1867}  MARX, Kapitał, tom I. Dzieło z pogranicza ekonomii i filozofii, wskazujące drogi do stworzenia prawdziwej wspólnoty międzyludzkiej, czyli komunizmu (łac. communis = wspólny, powszechny).

[1869]  Dmitrij I. MENDELEJEW ogłasza okresową tablicę pierwiastków chemicznych.

1869-1870  Pierwszy sobór watykański ogłasza w 1870 dogmat o nieomylności papieża.

1870  Zjednoczenie Włoch - i likwidacja Państwa Kościelnego.
1870-71  Wojna francusko-pruska. 1871  Komuna paryska.

1871-2  Mary Ann Evans, pseud. George ELIOT, Miasteczko Middlemarch

[1872]  Ludwik BOLTZMANN, Weitere Studien über das Wärmegleichgewicht unter Gasmolekulen. Wyrafinowana matematycznie wersja korpuskularno-kinetycznej teorii gazów. Przede wszystkim pojawia się tam funkcja H, opisująca ewolucję w czasie układu znajdującego się w stanie nierównowagi termodynamicznej - okazała się ona statystycznym odpowiednikiem, ze znakiem "minus", funkcji entropii Causiusa.

[1877]  BOLTZMANN w Bemerkungen über einige Probleme der mechanischen Wärmetheorie wprowadza statystyczne pojęcie entropii jako termodynamicznego prawdopodobieństwa danego stanu. (Dziś zapisujemy to wzorem S = k ln W.)

[1872]  Henry DRAPER uzyskuje pierwsze fotografie widm absorpcyjnych gwiazd. Okazuje się, że gwiazdy zbudowane są z tych samych pierwiastków, co Słońce i Ziemia.

[1873]  MAXWELL, Treatise on Electricity and Magnetism.

1874  Piotr Czajkowski, I Koncert fortepianowy.
Modest Musorgski, Obrazki z wystawy.

1875  Helena Pietrowna BŁAWACKA i Colonel Henry Steele OLCOTT zakładają Towarzystwo Teozoficzne, aby: 1. Utworzyć jądro Uniwersalnego Braterstwa Ludzkości bez podziału na rasy, wyznania, płeć, kasty czy kolor skóry. 2. Popierać studia w zakresie Porównawczej Religii, Filozofii i Nauki; 3. Badać niewyjaśnione prawa przyrody i drzemiące w człowieku moce. Towarzystwo Teozoficzne spopularyzuje idee hinduizmu i buddyzmu na Zachodzie.

[[1875]]  Siegfried MARCUS buduje samochód z silnikiem spalinowym.

[[1876]]  Nikolaus OTTO buduje czterosuwowy silnik spalinowy.

[[1876]]  Aleksander BELL konstruuje telefon.

[[1877]]  Thomas EDISON konstruuje fonograf.

[[1881]]  EDISON, który w [[1879]] wynalazł żarówkę wolframową, buduje w Nowym Jorku pierwszą dużą elektrownię miejską.

[[1881]]  W Berlinie ruszają pierwsze tramwaje elektryczne.

[[1885]]  Karl BENZ konstruuje samochód, a Gottlieb DAIMLER motocykl z silnikiem spalinowym.

[[1887]]  Emil BERLINER konstruuje gramofon płytowy.

[[1889]]  George EASTMAN rozpoczyna produkcję zwojowych błon fotograficznych.

1878  Charles Sanders PEIRCE, How to Make Our Ideas Clear. Manifest filozoficznego pragmatyzmu.

{1879}  Wilhelm M. WUNDT tworzy pierwszą eksperymentalną pracownię psychologiczną.

1879-80  DOSTOJEWSKI, Bracia Karamazow.

[1879]  Walter FLEMING odkrywa, że przed podziałem komórki każdy z jej chromosomów ulega podwojeniu.

1881 Charles T. RUSSELL zakłada Watch Tower Bible and Tract Society, co daje początek ruchowi Badaczy Pisma Świętego. W październiku 1914 r. dobiegną kresu "czasy pogan", zaś badacze zostaną żywi porwani do nieba.

1881  Henry JAMES, Portret damy.

1883  Wilhelm DILTHEY, Einleitung in die Geisteswissenschaften (Wprowadzenie do nauk o duchu). Podczas gdy nauki przyrodnicze wyjaśniają, nauki społeczne i humanistyczne - czyli nauki o duchu - mają prowadzić do rozumienia.

1884  Mark TWAIN, Przygody Huckleberry Finna.

1879  Gottlob FREGE, Begriffsschrift eine der Aritmetischen Nachgebildete Formelsprache des reinen Denkens (Ideografia logiczna, sformalizowany język czystego myślenia wzorowany na arytmetyce). Z punktu widzenia logiki język składa się z nazw własnych i predykatów (czyli funkcji zdaniowych) kolejnych rzędów.

1884  FREGE, Grundlagen der Arithmetik (Podstawy arytmetyki). Filozoficzny program redukcji matematyki do logiki. Prawa arytmetyki nie są syntetyczne a priori (Kant), ale analityczne. Zmianie ulega jednak pojęcie analityczności: analityczne są definicje i zdania, które wynikają logicznie z samych definicji.

1884/85 Na konferencji berlińskiej mocarstwa kolonialne
- Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Włochy, Portugalia i Belgia -
dokonują kolonialnego podziału wnętrza Afryki.
W szczególności dorzecze rzeki Kongo zostaje uznane za własność króla Belgii.

[1882]  Robert KOCH odkrywa prątki gruźlicy.

[[1885]]  Ludwik PASTEUR szczepi pierwszych ludzi przeciw wściekliźnie.

[1887]  Heinrich Rudolf HERTZ, kierując się równaniami Maxwella, eksperymentalnie wytwarza i odbiera fale radiowe - od tej chwili Maxwellowska elektrodynamika zdobywa szybko uznanie. Rok wcześniej Hertz odkrywa efekt fotoelektryczny.

1882  Friedrich NIETZSCHE, Wiedza radosna. "Bóg umarł", choć żyje jakoś pod postacią wiary w naukę. Trzeba porzucić wszelkie wiary, a przyjąć mężny sceptycyzm, każący "żyć niebezpiecznie" i takie życie kochać.

1882-85  NIETZSCHE, Tako rzecze Zaratustra. Dzieło filozoficzne w formie poematu. Człowiek istnieje tylko w procesie stawania się - ale wszystko, co się staje, wiecznie powraca. Ten, ktoy żyje w poczuciu obowiązków moralnych, może przejść przemianę, po której wartości niszczy i tworzy, a po przemianie kolejnej stwarza nowe wartości bawiąc się niczym dziecko, a zarazem z najwyższą powagą.

1886  NIETZSCHE, Poza dobrem i złem. Aforyzmy, w których autor usiłuje przezwyciężyć nihilizm: człowiek jest tyle wart, ile prawdy zdoła udźwignąć.

1887  NIETZSCHE, Z genealogii moralności. Wartości moralne były tworzone przez ludzi jako wyraz ich woli mocy. Człowiek w sensie Nietzschego "dobry" to człowiek silny.

1889  Powstanie II Międzynarodówki.

1889  Vincent van Gogh, Autoportret z zabandażowanym uchem.
1889  Gustave Eiffel wznosi w Paryżu stalową wieżę.
1892  Powstaje stowarzyszenie Secesja Monachijska.

[1892]  Dmitrij IWANOWSKI odkrywa wirusy.

[[1894]] Emil von BOHRING uzyskuje szczepionkę przeciw błonicy - co zapewnia mu tytuł "zbaw

cy dzieci".

[[1895]]  Ludwig REHN zszywa ranę serca - pierwsza udana operacja tego organu.

[[1896]] Almroth WRIGHT i Richard PFEIFFER uzyskują szczepionkę przeciw durowi brzusznemu.

[[1897]] Alexandre YERSIN uzyskuje szczepionkę przeciw dżumie.

[1901]  Karl LANDSTEINER odkrywa grupy krwi A, B i O.

[1902]  Alfred von DECASTELLO i Adriano STURLI odkrywają grupę krwi AB.

{1894}  Emil DURKHEIM, Zasady metody socjologicznej. Główne znaczenie tego dzieła polega na konsekwentnym wprowadzeniu do socjologii metod statystycznych.

{1897}  DURKHEIM, Samobójstwo. Jeden z fundamentów socjologii empirycznej.

[1894] William RAMSEY odkrywa argon - pierwszy poznany gaz szlachetny. W ciągu paru kolejnych lat, we współpracy z Morrisem TRAVERSEM, odkrywa też neon, krypton i ksenon.
[1895] Per Teodor CLEVE i Nils Abraham LANGLET odkrywają hel.

[1895]  Wilhelm Konrad RÖNTGEN odkrywa promienie X.

[1896]  Antoine H. BECQEREL odkrywa promieniotwórczość uranu.

[1897]  J. J. THOMSON odkrywa elektrony.

[1898]  Maria i Pierre CURIE odkrywają polon i rad.

[[1895]]  Auguste i Louis LUMIERE kontruują kinematograf i nakręcają pierwsze migawki filmowe.

[[1896]]  Guglielmo MARCONI konstruuje radio.

1896  Henri BERGSON, Materia i pamięć.

1907  BERGSON, Ewolucja twórcza. Życie to twórczy proces, przejaw élan vital (pędu życiowego), nieustannie walczącego z oporem materii. Intuicyjnie, w akcie empatii, można wejść z pędem życiowym w bezpośredni kontakt.

1897  Gustav Klimt i inni zakładają stowarzyszenie Secesja Wiedeńska.

1899  W Chinach wybucha ludowe powstanie bokserów przeciw wpływom obcych mocarstw i dynastii Qing.

na Ziemi żyje ok. 1,65 miliarda ludzi, z czego:
420 milionów w Europie, 950 milionów w Azji, 130 milionów w Afryce, 80 milionów w USA i Kanadzie
75 milionów w Ameryce Łacińskiej, 6 milionów w Australii i Oceanii

1900  Joseph CONRAD, Lord Jim.
Stanisław WYSPIAŃSKI, Wesele.

{1900}  Sigmund FREUD, Traumdeutung (Objaśnienie marzeń sennych). Od tego tekstu zaczyna się historia psychoanalizy.

[1900]  Max PLANCK, analizując widmo promieniowania termicznego ciał czarnych, dochodzi do wniosku, że energia oscylatorów emitujących i absorbujących promieniowanie może zmieniać się tylko o całkowitą wielokrotność hν, gdzie h - stała Plancka, ν - częstość drgań własnych oscylatora. Pierwszy krok do sformułowania mechaniki kwantowej.

[1905]  Albert EINSTEIN, O heurystycznym punkcie widzenia w sprawie emisji i przemiany światła: hipoteza kwantów świetlnych, drugi wielki krok ku mechanice kwantowej.

[1907]  EINSTEIN, Plancksche Theorie der Strahlung und die Theorie der spezifischen Warme: zastosowanie wyniku Plancka z 1900 do wyjaśnienia ciepła właściwego ciał stałych w niskich temperaturach.

1900-01  Edmund HUSSERL, Badania logiczne. Pierwszy manifest nowego wielkiego nurtu w filozofii, fenomenologii.

1900/1901 W szkole biblijnej w Topeka, Kansas, prowadzonej przez byłego pastora metodystycznego Charlesa F. PARHAMA, uczniowie zyskują "dar mówienia językami", co uznano za "biblijny dowód Chrztu w Duchu Świętym". Wkrótce wyłoni się stąd ruch zielonoświątkowców.

1902  Gustav MAHLER, Symfonia nr 5.

1902  Henri POINCARÉ, Nauka i hipoteza. Zbiór filozoficznych artykułów wielkiego matematyka i fizyka - manifest konwencjonalizmu w teorii poznania. Wkrótce potem ukażą się kolejne zbiory tekstów: Wartość nauki (1905), oraz Nauka i metoda (1908).

1903  George Edward MOORE, Principia Ethica. Ta książka daje początek filozofii analitycznej.

1903  Bertrand RUSSELL, The Principles of Mathematics. Program redukcji matematyki do logiki, który dał początek logicystycznym nurtom filozofii analitycznej. Pierwszym krokiem ku przeniesieniu tych technik na język potoczny stał się artykuł RUSSELLA Denotowanie z 1905.

1910-1913  RUSSELL, Alfred North WHITEHEAD, Principia mathematica. Russell pisał, że znał pięć osób (w tym trzech Polaków), które tę trzytomową książkę przeczytały w całości. A jednak jest - filozoficznie - niezwykle ważna, jako pierwsza zakrojona na taką skalę próba redukcji matematyki do logiki.

[[1902]]  Nawiązanie łączności radiowej przez Ocean Atlantycki.

[[1903]]  Wilbur i Orville WRIGHT wykonują pierwsze loty samolotem z silnikiem benzynowym.

[[1903]]  Henry FORD zakłada pierwszą fabrykę wytwarzającą seryjnie samochody.

[[1906]]  Alva J. FISCHER konstruuje pralkę elektryczną.

[[1907]]  James M. SPANGLER konstruuje odkurzacz elektryczny.

1903  Jean SIBELIUS, Koncert skrzypcowy d moll.

[1904]  Iwan P. PAWŁOW ogłasza teorię odruchów warunkowych, tworzy podstawy fizjologii wyższych czynności nerwowych.

{1904-05}  Max WEBER, Etyka protestancka a duch kapitalizmu.

1905  po "krwawej niedzieli" 22 stycznia w Rosji wybucha rewolucja, w wyniku której car nadaje konstytucję i tworzy Dumę Państwową.

[1900-1904] Henri Lorentz, Joseph LARMOR, Henri POINCARÉ pracują nad sformułowaniem elektrodynamiki ciał wruchu i krok po kroku formułują wzory transformacyjne dla czasu, przestrzeni, prędkości, natężeń pol elektrycznego i magnetycznego itd.

[1905]  Albert EINSTEIN, O elektrodynamice ciał w ruchu podaje te same równania, ale inaczej je interpretuje - rodzi się szczególna teoria względności.

[1900]  Carl E. CORRENS, Erich TSCHERMAK i Hugo de VRIES formułują podstawy genetyki (i ponownie odkrywają prawa Mendla).

[1906]  Thomas H. MORGAN i inni prowadzą na muszkach owocowych eksperymenty ukazujące rolę chromosomów w dziedziczeniu.

[1909]  Wilhelm JOHANNSEN wprowadza pojęcia gen, genotyp i fenotyp.

[[1906]]  August WASSERMANN odkrywa reakcję serologiczną pozwalającej na wczesne wykrycie kiły.

[[1907]]  Clemens von PIRQUET odkrywa odczyn skórny na tuberkulinę, co daje początek alergologii.

1907  William JAMES, Pragmatyzm. Miarą prawdziwości przekonań jest ich skuteczność praktyczna (a nie zgodność z rzeczywistością). Dlatego może współistnieć wiele prawd.

1907  Mohandas Karamchand GANDHI daje w Afryce Południowej początek ruchowi satjagrahy, czyli demonstrowania w akcjach cywilnego nieposłuszeństwa własnych przekonań - bez stosowania przemocy samemu, a przy przyjmowaniu ciosów wymierzanych przez władze.

[1908] Fritz HABER odkrywa metodę syntezy amoniaku. W 1913 we współpracy z Carlem BOSHEM uruchamia przemysłową produkcję nawozów azotowych.

1910  Manifest malarzy futurystów i Manifest techniczny.
1910  Wassily KANDINSKY, Akwarela abstrakcyjna.

[1911]  Ernest RUTHERFORD w wyniku eksperymentów nad rozpraszaniem cząstek α odkrywa jądro atomowe.

[1913]  Niels BOHR, On the constitution of atoms and molecules: atomy składają się z dodatnio naładowanych jąder, wokół których krążą elektrony - ale ich ruchami, a także emisją i absorpcją fal elektromagnetycznych, rządzą prawa kwantowe, sformułowane przez PLANCKA (1900) i EINSTEINA.

[1913] Frederick SODDY, na podstawie fotografii uzyskanych w 1912 przez J.J. THOMSONA i Francisa ASTONA, wprowadza pojęcie izotopów pierwiastków.

[1912]  Alfred WEGENER formułuje teorię dryfu kontynentalnego.

1912  Max SCHELER, Resentyment a moralność.

1913  SCHELER, Istota i firmy sympatii.

1913  HUSSERL, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii. Program badań fenomenologicznych, opartych na "redukcji transcendentalnej", w postaci dojrzałej.

{od 1913}  John B. WATSON, Karl S. LASHLEY i inni formułują podstawy psychologii behawiorystycznej.

1913  Marcel PROUST, W poszukiwaniu straconego czasu, cz. I.

1914-1918 I wojna światowa.
1915  GANDHI inicjuje ruch satjagrahy (zob. 1907) w Indiach.

1915  Rabindranath TAGORE, Dom i świat.
1916  James JOYCE, Portret artysty z czasów młodości.

[1916]  EINSTEIN ogłasza podstawy ogólnej teorii względności.

W październiku 1917 władzę w Rosji przejmują bolszewicy, którym przewodzi Władimir Ilicz Lenin.

1918  Oswald SPENGLER, Zmierzch Zachodu.

[[1918]]  Edwin ARMSTRONG projektuje odbiornik superheterodynowy - pierwsze radio wysokiej jakości do użytku domowego.

[[1919]]  John ALCOCK i Arthur Whitten BROWN przelatują samolotem nad Atlantykiem.
Na trasach Paryż-Londyn i Berlin-Weimar uruchomiono pasażerskie linie lotnicze.

{1917}  FREUD, Wstęp do psychoanalizy.

{1921}  Carl Gustav JUNG, Typy psychologiczne.

1922  Ludwig WITTGENSTEIN, Tractatus logico-philosophicus. Książka mieszająca rozważania nad stosunkiem myśli - ujętej z punktu widzenia logiki Fregego i Russella - do świata z mistyką. Zaczyna się od "Świat jest wszystkim, co się zdarza", a kończy na "O czym nie można można mówić, o tym trzeba milczeć".

1916  John DEWEY, Demokracja a wychowanie.

1922  DEWEY, Human Nature and Conduct. Najważniejsze dzieło filozoficzne Deweya.

1923  Martin BUBER, Ja i Ty. Fenomenologia spotkania z Innym i Bogiem jako relacji wyprzedzających świadomość siebie.

{1923}  Jean PIAGET, Mowa i myślenie u dziecka.

[1924]  Edwin Powell HUBBLE wykazuje, że mgławice spiralne są wielkimi gromadami gwiazd - "galaktykami" - leżącymi daleko poza galaktyką Drogi Mlecznej.

1922  JOYCE,Ulisses.
1923 Jerry Roll MORTON, King OLIVER, Bessie SMITH i inni dokonują pierwszych nagrań płytowych.
1924  André BRETON, Manifest surrealizmu
1924  Thomas MANN, Czarodziejska góra.
1925  Franz KAFKA, Proces (wydanie pośmiertne).
1926  Alan Alexander MILNE, Kubuś Puchatek.
1926-29  Louis Armstrong nagrywa z towarzyszeniem The Hot Five i The Hot Seven.
1927  Pierwszy film dźwiękowy, Śpiewak jazzbendu.
1927  Hermann HESSE, Wilk stepowy.
1928  Salvador Dalí, Luis Buňuel, Pies andaluzyjski - surrealizm na ekranie.
Walt Disney tworzy pierwsze filmy animowane z Myszką Miki.

[1923]  Louis de BROGLIE ogłasza hipotezę falowych własnościach elektronów.

[1924-1928]  Edwin SCHRÖDINGER, Werner HEISENBERG, Max BORN, Wolfgang PAULI, Paul DIRAC i inni tworzą podstawy mechaniki kwantowej.

[1927]  Walter HEITLER i Fritz Wolfgang LONDON tworzą podstawy chemii kwantowej.

[1927-9]  DIRAC, HEISENBERG, PAULI i inni tworzą podstawy elektrodynamiki kwantowej.

1927  Martin HEIDEGGER, Bycie i czas.

[1928]  John von NEUMANN ogłasza podstawy teorii gier.
Ralph W. L. HARTLEY tworzy podstawy teorii informacji.

[1928]  HUBBLE odkrywa przesunięcie ku czerwieni widm galaktyk, co potwierdza sformułowany przez FRIEDMANNA (1922) model rozszerzającego się wszechświata. Rodzi się teoria Wielkiego Wybuchu.

[1928]  Alexander FLEMING zaczyna badania, które doprowadzą do odkrycia penicyliny - pierwszego antybiotyku.

1929  Lew Trocki, jeden z przywódców Rewolucji Październikowej, zostaje zmuszony do opuszczenia ZSRR.
Kolektywizacja rolnictwa i początek Wielkiego Głodu na Ukrainie.
24.10.1929 czarny czwartek na giełdzie w Nowym Jorku: początek wielkiego kryzysu gospodarczego w USA i na świecie.

na Ziemi żyje 2 miliardy ludzi.

1929  WHITEHEAD, Process and Reality. System spekulatywnej kosmologii.

1929  Otto NEURATH, Rudolf CARNAP , Hans HAHN, Wissenschaftliche Weltauffassung: Der Wiener Kreis. Manifest empiryzmu logicznego.

1934  Karl POPPER, Logik der Forschung (Logika odkrycia naukowego): manifest falsyfikacjonizmu w filozofii nauki.

1935  Ludwik FLECK, Powstanie i rozwój faktu naukowego. Wprowadzenie do nauki o stylu myślowym i kolektywie myślowym. Jedna z pierwszych prac z zakresu tzw. socjologii wiedzy, która wkrótce popadła w zapomnienie.

1929  HUSSERL, Medytacje kartezjańskie. Fenomenologiczne ujęcie problemu Innego.

1929  José ORTEGA Y GASSET, Bunt mas.

1929  Jiddu KRISHNAMURTI, który miał być nowym wcieleniem Boddhisattwy Maitrei, zrywa z Towarzystwem Teozoficznym.

[1932]  James CHADWICK odkrywa neutrony.
Carl David ANDERSON odkrywa pozytony (cząstki o masie identycznej z elektronami, ale o dodatnim ładunku elektrycznym, których istnienie wynikało z teorii Diraca).
John Douglas COCKCROFT i Ernest Thomas WALTON wywołują reakcję jądrową za pomocą sztucznie przyspieszonych cząstek.
HEISENBERG: jądro atomowe składa się z protonów i neutronów.
John COCKCROFT i Ernest WALTON dokonują reakcji jądrowej przy użyciu sztucznie przyspieszanych cząstek.

[1934]  Irene i Frédéric JOLIOT-CURIE odkrywają sztuczną promieniotwórczość.

[1936]  Carl ANDERSON i Seth NEDDERMEYER odkrywają lepton µ.

[1938]  Otto HAHN i Fritz STRASSMANN dokonują rozszczepienia jądra atomowego.
Hans Albrecht BETHE i inni wyjaśniają, co stanowi źródło energii Słońca i gwiazd (model reakcji termojądrowych, w wyniku których wodór stopniowo zamienia się w węgiel).

1933  Adolf Hitler kanclerzem Rzeszy.
Franklin Delano Roosevelt wprowadza politykę Nowego Ładu ekonomicznego.
1934  Chińscy komuniści pod wodzą Mao Zedonga ruszają w Wielki Marsz.
Rewolucja pożera swych twórców: początek Wielkiej Czystki w ZSRR.

1934  Stanisław Ignacy WITKIEWICZ, Szewcy.
1934  Big-band Benny GOODMANA zapoczątkowuje erę swingu.
1935 George GERSHWIN, Porgy and Bess.
1936  Salvador DALI, Płonąca żyrafa.
1937  Witold GOMBROWICZ, Ferdydurke.
1938  Jean-Paul SARTRE, Mdłości.
1939  John STEINBECK, Grona gniewu.
Joaquin RODRIGO, Concierto de Aranjuez

1935  Gabriel MARCEL, Być i mieć. Manifest chrześcijańskiego egzystencjalizmu.

[[1936]]  W Londynie zaczyna nadawać regularne programy pierwsza stacja telewizyjna.

{1936}  John Maynard KEYNES, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza. Fundamentalne dzieło ekonomiczne.

{1937} Karen HORNEY, Neurotyczna osobowość naszych czasów.

1939-1945 II wojna światowa

1941  Erich FROMM, Ucieczka od wolności.

[1941]  George BEADLE i Edward TATUM stwierdzają zachodzenie zależności między genami a syntezą białek. Wkrótce dalsze badania w tym zakresie podejmą też Joshua LEDERBERG, Severo OCHOA, Arthur KORNBERG, Max DELBRÜCK, François JACOB, Jacques MONOD, André LWOFF i inni.

[1944]  Oswald AVERY, Colin MACLEOD i Maclyn McCARTY stwierdzają, że transmutacja bakterii ma swe źródła w DNA.

[1942]  Enrico FERMI, Leo SZILARD i inni budują reaktor jądrowy, w którym uzyskują reakcję łańcuchową.
W USA grupa fizyków pod kierunkiem J. Roberta OPPENHEIMERA rozpoczyna projekt Manhattan, którego celem było zbudowanie bomby atomowej.

1942  Albert CAMUS, Mit Syzyfa. Manifest ateistycznego egzystencjalizmu, sprowadzający ludzkie życie do absurdu. W tym samym roku ukazuje się powieść Obcy.

1943  Jean Paul SARTRE, Byt i nicość. Projekt fenomenologicznej ontologii inspirowanej pracami Husserla i Heideggera. Ludzka "egzystencja wyprzedza esencję " (istotę), a zatem człowiek to byt bez istoty, "skazany na wolność", "bezużyteczna namiętność", by być bogiem.

1943  Hermann HESSE, Gra szklanych paciorków.

[[1944]]  Pierwsze rakiety V-2, skonstruowane pod kierunkiem Wernhera von BRAUNA, spadają na Paryż i Londyn.

[[1945]] Na poligonie w Alamogordo przeprowadzona zostaje pierwsza eksplozja bomby atomowej. 6 sierpnia nad Hiroszimą wybucha bomba uranowa, a 8 sierpnia nad Nagasaki bomba plutonowa.

[1945]  John MAUCHLY i John ECKERT konstruują komputer ENIAC.

[1948]  Norbert WIENER tworzy podstawy cybernetyki.

1945  Maurice MERLAU-PONTY, Fenomenologia percepcji. Podmiot myślący to nie duch, lecz ciało.

1945  POPPER, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie. Ci wrogowie to Platon, Hegel i Marx.

1946  Gilbert RYLE, The Concept of Mind (tłum. pol. Czym jest umysł). Jedna z najważniejszych książek powstałych w kręgu oksfordzkiej filozofii języka potocznego: pojęcie człowieka jako "ducha w maszynie" jest wynikiem błędów kategorialnych.

9.02.1946  Stalin przemawia w Moskwie i symbolicznie zapoczątkowuje "zimną wojnę".
5.03.1946  Churchill mówi w Fulton o dzielącej Europę "żelaznej kurtynie".
19.11.1946  Francuzi ostrzeliwują Hajfong i zaczynają wojnę o utrzymanie swego panowania w Indochinach.

1947  Max HORKHEIMER, Theodor W. ADORNO, Dialektyka Oświecenia. O. O tym, jak oświeceniowy rozum przeobraził się w narzędzie dominacji.

1947  Emmanuel MOUNIER, Co to jest personalizm? Manifest personalizmu katolickiego.

[1947]  Richard FEYNMAN, Julian SCHWINGER i Shin'ichiro TOMONAGA niezależnie dokonują renormalizacji równań elektrodynamiki kwantowej.
Cesare LATTES, Hugh MUIRHEAD, Giuseppe OCCHIALINI i Cecil POWELL odkrywają mezon π.

[[1948]]  Columbia Records wydaje pierwszą 12-calową płytę długogrającą, z koncertem skrzypcowym e-moll Mendelssohna.

1949 Chiny, pod przywództwem Mao Zedonga - i w sojuszu z ZSRR - wkraczają na drogę do komunizmu.
USA, Kanada i 10 państw Europy Zachodniej tworzą NATO.

1949  George ORWELL, 1984.
1950  Miles DAVIS, Birth of the Cool.
1951  Jerome David SALINGER, Buszujący w zbożu.
1952  Ralph ELLISON, Niewidzialny człowiek.
1955  Vladimir NABOKOV, Lolita.

{1949}  Mircea ELIADE, Traktat o historii religii.

{1949}  Talcott PARSONS, Szkice z teorii socjologicznej.

{1949}  Robert K. MERTON, Teoria socjologiczna i struktura społeczna.

{1950}  David RIESMAN, Samotny tłum.

{1950}  Jean PIAGET, Wprowadzenie do epistemologii genetycznej. Psychologia stadiów rozwoju inteligencji dzieci.

1951  Powstaje Europejska Wspólnota Węgla i Stali, zalążek przeszłej Unii Europejskiej.

1951  Hannah ARENDT, Korzenie totalitaryzmu.

1951 Willard Van Orman QUINE, Z punktu widzenia logiki. Zbiór esejów, zwł. "Dwa dogmaty empiryzmu" (1948) oraz "O tym, co istnieje", krytycznych wobec podstawowych założeń empiryzmu logicznego, a zarazem łączących je z amerykańskim pragmatyzmem.

[[1952]]  Na atolu Einwetok wybucha bomba wodorowa, zbudowana na podstawie obliczeń Edwarda TELLERA i Stanisława ULAMA.
Rok później swoją bombę wodorową eksplodują Sowieci - jednym z jej konstruktorów był Andriej SACHAROW.

[[1952]]  John H. GIBBON i Clarence W. LILLEHEI uruchamiają mechaniczne płucoserce i przeprowadzają pierwsze operacje na otwartym sercu.

1953  WITTGENSTEIN, Dociekania filozoficzne. Wydany pośmiertnie zbiór uwag pisanych w latach 1933-1948, jedna z najważniejszych książek filozoficznych XX wieku. "Filozofia jest walką z opętaniem naszego umysłu przez środki naszego języka".

[1952]  Linus PAULING i Robert COREY ogłaszają model budowy białka.

[1953]  Francis H. C. CRICK i James D. WATSON, korzystając m.in. z rentgenogramów wykonanych przez Rosalind FRANKLIN, budują model przestrzennej budowy kwasu deoksyrybonukleinowego: DNA.

[1957]  CRICK i George GAMOW stwierdzają, że informacja genetyczna biegnie od DNA, przez RNA, do białek, lecz nie na odwrót.

[1953-4]  Nikołaj G. BASOW i Aleksandr N. PROCHOROW formułują ideę masera. Niezależnie na taki pomysł wpada Charles H. TOWNES, który uruchamia pierwszy maser. Kilka lat później powstaną masery na światło widzialne, czyli lasery, zob. 1960.

[1954]  Martin SCHWARZSCHIELD i Harold JOHNSON budują, na podstawie badań nad gromadami gwiezdnymi, model ewolucji gwiazd.

[[1954]]  Joseph MURRAY przeprowadza pierwszy udany przeszczep nerki (u bliźniąt jednojajowych).

1954  Po klęsce pod Dien Bien Phu Francuzi wycofują się z Wietnamu, podzielonego w rezultacie na Północny i Południowy.
W Algerii wybucha powstanie przeciw francuskiemu panowaniu.
1955  W USA Martin Luther King zaczyna walkę o równouprawnienie Murzynów.

{1955}  Claude LÉVI-STRAUSS, Smutek tropików.

{1955}  Benjamin Lee WHORF, Język, myśli i rzeczywistość. Pośmiertne wydanie zebranych artykułów, słynnych z tezy o czynnej roli języka w poznaniu, połączonej z relatywizmem językowym.

[[1948]]  John BARDEEN i Walter BRITTAIN wynajdują tranzystor ostrzowy, a rok później William SHOCKLEY tranzystor warstwowy.

[[1955]]  Pierwszy radiowy odbiornik tranzystorowy.
W komputerze TRIDAC wykorzystano tranzystory.

1956  Elvis Presley nagrywa Heartbreak Hotel. Zaczyna się era "białego" rock and rolla.

1956  Początek "odwilży" w ZSRR i państwach satelickich.
Ale gdy Węgrzy próbują przekroczyć wyznaczone granice swobody, następuje atak Armii Czerwonej na Budapeszt.

[[1956]]  W USA uruchomiono telewizję kolorową.

[[1957]] Audio Fidelity Records rozpoczyna produkcję gramofonowych płyt stereofonicznych.

[[1957]]  4 października ZSRR umieszcza na orbicie wokółziemskiej Sputnika 1; 3 listopada na Sputniku 2 leci w kosmos pies Łajka.

[1959]  Łuna 1 wchodzi na orbitę wokółksiężycową. Łuna 2 spada na powierzchnie Księżyca. Łuna 3 przesyła pierwsze zdjęcia niewidocznej z Ziemi strony Księżyca.

[1960]  Psy Biełka i Striełka wracają, na pokładzie Sputnika-Korabla 2 żywe z kosmosu.
Amerykanie wysyłają pierwszego satelitę meteorologicznego Tiros 1, pierwszego satelitę szpiegowskiego Discoverer 13, pierwszego satelitę łącznościowego Courier 1B.

[[1961]]  Jurij Gagarin pierwszym człowiekiem w kosmosie: w 108 minut okrąża Ziemię na statku Wostok 1. Cztery miesiące później Herman Titow na Wostok 2 wykona lot całodobowy.

[1962]  Amerykański Mariner 2 i sowiecka Wenus 1 docierają w pobliże Wenus.

1958  W Chinach - które zerwały współpracę z ZSRR - zaczyna się Wielki Skok.

{1958}  LÉVI-STRAUSS, Antropologia strukturalna. Jeden z manifestów strukturalizmu.

1958  Hannah ARENDT, Kondycja ludzka.

[[1958]]  Jack KILBY z Texas Instruments buduje pierwszy układ scalony.

1959  Miles Davis (któremu towarzyszą m.in. Bill Evans i John Coltrane) nagrywa Kind of Blue.

1959  W Tybecie wybucha krwawo stłumione powstanie przeciw Chińczykom. Dalajlama XIV ucieka do Indii.
1960  Niepodległość uzyskują Kamerun, Togo, Mali, Madagaskar, Kongo, Somali, Dahomej, Niger, Górna Wolta. Rok później Wybrzeże Kości Słoniowej, Czad, Republika Środkowoafrykańska, Kongo Brazzaville, Cypr, Gabon, Senegal, Nigeria.

1960 na Ziemi żyje 3 miliardy ludzi
początek Zielonej Rewolucji, która w ciągu pół wieku zwiększy wydajność światowego rolnictwa 3,5-krotnie

1960  Hans-Georg GADAMER, Prawda i metoda: zarys hermeneutyki filozoficznej.

1960  Paul RICOEUR, Symbolika zła.

1960  Abu al-Ali MAUDUDI, Zrozumieć islam, jeden z manifestów fundamentalizmu muzułmańskiego.

[[1960]]  Do sprzedaży trafiają pierwsze hormonalne tabletki antykoncepcyjne.

1961  Emmanuel LEVINAS, Całość i nieskończoność: esej o zewnętrzności. Napisana po holokauście, a inspirowana m.in. dziełami Husserla i Heideggera, rozprawa o spotkaniu z Innym, którego twarz jest epifanicznym śladem Nieskończoności. Etycznie odpowiadam nie tyle za własne czyny, co za Innego.

1962  Thomas KUHN, Struktura rewolucji naukowych. Najbardziej wpływowa w XX w. książka z filozofii nauki. Nauka, w swym historycznym rozwoju nie zbliża się do Prawdy.

1962  John Langshaw AUSTIN, Jak działać słowami? Ważne dla oxfordzkiej filozofii języka potocznego rozróżnienie wypowiedzi na konstatacje (które coś przedstawiają) i performatywy (za pomocą których czegoś dokonujemy), a także aktów lokucyjnych, illokucyjnych i perlokucyjnych.

1962  Umberto ECO, Dzieło otwarte.

1962  Jürgen HABERMAS, Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej.

[[1962]]  Pierwsza satelitarna transmisja telewizyjna z USA do Europy.
Ford Motor Company wprowadza pierwsze roboty przemysłowe.

{1962}  LÉVI-STRAUSS, Myśl nieoswojona.

{1962}  Abraham Harold MASLOW, W stronę psychologii istnienia. Manifest psychologii humanistycznej.

1962 Kryzys kubański: ludzkość staje na krawędzi wojny jądrowej.

1962 The Beatles nagrywają pierwszego singla z piosenką "Love Me Do".
1963 Bob DYLAN nagrywa "Blowin' in the Wind".

1962-65  II sobór watykański przeprowadza daleko idące reformy sposobu działania Kościoła katolickiego (ale bez poważniejszych nowinek doktrynalnych). 

[1964]  James CRONIN i Val FITCH odkrywają łamanie niezmienniczości CP (zob. 1957) w rozpadach mezonów K⁰.
Murray GELL-MANN i George ZWEIG budują kwarkowy model hadronów.

1964  John COLTRANE Quartet, A Love Supreme

{1965}  Noam CHOMSKY, Zagadnienie teorii składni. Wykład podstaw gramatyki generatywnej.

[1965]  Arno PENZIAS, Robert W. WILSON, A measurement of excess antenna temperature at 4080 Mc/s; Robert DICKE, James PEEBLES, Peter ROLL, David WILKINSON, Cosmic black-body radiation. Dwa równoległe doniesienia o odkryciu promieniowania reliktowego - co potwierdziło teorię Wielkiego Wybuchu.

1965  Amerykanie angażują się w wojnę w Wietnamie.

1966  Michel FOUCAULT, Słowa i rzeczy.

1966  ADORNO, Dialektyka negatywna.

1966  Herbert MARCUSE, Człowiek jednowymiarowy. Fenomenologia świadomości wyalienowanej jako krytyka kapitalizmu i konsumeryzmu.

1966-69 Rewolucja Kulturalna w Chinach.

1967  Jacques DERRIDA, O gramatologii. Manifest filozoficznego dekonstrukcjonizmu, metody badań nad sposobem istnienia, budową i własnościami tekstów literackich i innych. W tym samym roku ukazały się Pismo i różnica oraz Głos i fenomen: wprowadzenie do problematyki znaku w fenomenologii Husserla.

1967  HEIDEGGER, Znaki drogi.

[[1967]]  Christiaan BARNARD dokonuje przeszczepu serca u człowieka.

1967  Jimi HENDRIX, Are You Experienced?
The Beatles, Stg. Pepper's Lonely Hearts Club Band.
Czesław NIEMEN, "Dziwny jest ten świat".
Gabriel García MÁRQUEZ, Sto lat samotności.
Jack KEROUAC, W drodze.
1968 Teatr Laboratorium Jerzego Grotowskiego, Apocalypsis cum Figuris.

1968  Apogeum ruchów kontrkultury na Zachodzie. Wydarzenia majowe w Paryżu.
W USA zamordowano Martina Luthera Kinga.
Próba stworzenia "socjalizmu z ludzką twarzą" w Czechosłowacji zostaje unicestwiona przez interwencję państw Układu Warszawskiego.

[1968-70]  Werner ARBER, Hamilton SMITH i Daniel NATHANS odkrywają enzymy restrykcyjne i mechanizm ich działania. Rodzi się inżynieria genetyczna.

1969  FOUCAULT, Archeologia wiedzy.

1975  FOUCAULT, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia.

[1969]  Amerykański Apollo 11 ląduje z ludźmi na Księżycu.

[1971]  Sowiecki Mars 2 ląduje na powierzchni Marsa. Amerykański Mariner 9 wchodzi na orbitę wokół Marsa i przesyła zdjęcia Marsa i jego księżyców.

[[1969-71]]  Sieć komputerow ARPANet spina w USA ośrodki naukowe.

1969  Kurt VONNEGUT, Rzeźnia numer pięć.
1969  Festiwal w Woodstock.
1969  Miles Davis, któremu towarzyszą m.in. Chick Corea, Wayne Shorter, Joe Zawinul, John McLaughlin,
łączy jazz z rockiem i nagrywa In a Silent Way, a w sierpniu 1969 i styczniu 1970 Bitches Brew

1970  Imre LAKATOS, Falsyfikacja a metodologia naukowych programów badawczych. Odpowiedź najwybitniejszego ucznia Poppera na książkę Kuhna (1962).

1971  John RAWLS, Teoria sprawiedliwości.

1971  Gustavo GUTIERREZ, Teologia wyzwolenia : historia, polityka i zbawienie. W tej książce doktryna katolicka miesza się m.in. z marksizmem.

{1971}  Burrhus Frederic SKINNER, Poza wolnością i godnością. Wykład skrajnej wersji psychologii behawiorystycznej.

[[1971]]  W firmie Intel zostaje skonstruowany pierwszy mikroprocesor.

1972  POPPER, Wiedza obiektywna : ewolucyjna teoria epistemologiczna. Zbiór artykułów, w nim publikowane po raz pierwszy, ważne teksty na temat Świata 3, czyli świata wiedzy zwerbalizowanej: "Epistemologia bez podmiotu poznającego" i "O teorii obiektywnego umysłu".

1972  Saul KRIPKE, Nazywanie i konieczność.

1968  Gilles DELEUZE, Różnica i powtórzenie.

1972  DELEUZE, Félix GUATTARI, Capitalisme et schizophrénie. (Tom 2, Mille Plateaux: Capitalisme et schizophrénie 2, 1980).

[[1972]]  Godfrey HOUNSFIELD konstruuje tomograf komputerowy.

1972  Luis BUNUEL, Dyskretny urok burżuazji.
1973  Federico FELLINI, Amarcord.
1973  Aleksander SOŁŻENICYN, Archipelag Gułag.
1975  Andrzej WAJDA, Ziemia obiecana.

na Ziemi żyje 4 miliardy ludzi

{1973}  Jacques LACAN, Funkcje i pole mówienia i mowy w psychoanalizie.

[1974] F. Scherwood ROWLAND i Mario MOLINA odkrywają, że w stratosferze z freonów (produkowanych od 1930, a stosowanych w urządzeniach chłodniczych i dezodorantach) promienowanie ultrafioletowe uwalnia chlor - który katalizuje rozpad ozonu.

[1975]  Edward SOUTHERN opracowuje metodę pozwalającą na wyszukiwanie określonych sekwencji DNA.
Konferencja w Asilamar poświęcona niebezpieczeństwom, jakie rodzą postępy badań nad rekombinacją DNA.

[[1975]]  Firma MITS zaczyna wytwarzać komputer osobisty Altair 8800.
Bill Gates zakłada Microsoft Corporation.

[[1977]]  Założona w 1976 Apple Computer Incorporated rozpoczyna produkcję komputerów osobistych Apple II.

1975  Paul FEYERABEND, Against Method (Przeciw metodzie). Manifest metodologicznego anarchizmu: każda możliwa do pomyślenia metoda badawcza w pewnych sytuacjach jest pożyteczna, ale w pewnych szkodliwa, a nigdy z górą nie wiemy, z jakiego typu sytuacją mamy właśnie do czynienia.

1976  W Polsce Jacek Kuroń, Antoni Macierewicz i inni zakładają Komitet Obrony Robotników.

[1977]  Carl WOESE odkrywa bezjądrowe archeony. Zgodnie z jego propozycją odróżnia się odtąd trzy domeny życia: archeony, bakterie i eukarionty (te ostatnie rozpadają się na cztery królestwa: protisty, grzyby, rośliny i zwierzęta).

1977  Henryk GÓRECKI, Symfonia pieśni żałosnych.
Arvo Pärt, Tabula rasa.
Andrzej Wajda, Człowiek z marmuru.
George Lukas, Gwiezdne wojny.

[[1977]]  Walter GILBERT i Allan MAXAM, a niezależnie Frederick SANGER opracowują metody pozwalające na szybką identyfikację sekwencji zasad w DNA.

[[1978]]  Narodziny pierwszego dziecka z zapłodnienia pozaustrojowego.

1978  Karol Wojtyła papieżem.

1979  Jean-François LYOTARD, Kondycja ponowoczesna. Jeden z manifestów postmodernizmu.

1979  Richard RORTY, Filozofia a zwierciadło natury.

1979  James LOVELOCK, Gaia: A New Look at Life on Earth. Sformułowana przez wynalazcę pracującego m.in. dla NASA hipoteza Gai, stanowiąca doktrynalną podstawę ruchów "głębokiej" ekologii. Ziemia to ogromny organizm funkcjonujący tak, aby zapewnić warunki do życia.

[[1979]]  Firma Sony wprowadza na rynek walkmana.
Firma Philips wprowadza na rynek płytę i odtwarzacz CD.
Firma Matsuhita opracowuje ciekłokrystaliczny ekran telewizyjny.

[1980]  Paul BERG ze współpracownikami łączą DNA faga 1 i wirusa SV40.

[1981]  Richard PALMITER i Ralph BRISTNER wyhodowali zwierzęta transgeniczne.

[1982]  Do genomu petunii wprowadzono obcy gen.

[1983]  Uzyskano modyfikowany genetycznie tytoń.

[1983]  Marvin CARUTHERS automatyzuje proces syntezy fragmentów DNA i RNA.

[1986]  Kary MULLIS uzyskuje technikę namnażania wybranego odcinka DNA in vitro, tzw. PCR.

Sierpień 1980 W Polsce powstaje Solidarność.

1981  HABERMAS, Teoria działania komunikacyjnego t. 1. Racjonalność działania a racjonalność społeczna, t. 2. Przyczynek do krytyki rozumu funkcjonalnego.

{1981}  Niklas LUHMANN, Teoria polityczna państwa bezpieczeństwa socjalnego.

1983-85  RICOEUR, Czas i opowieść. Tom I: Intryga i historyczna opowieść, Tom II: Konfiguracja w opowieści fikcyjnej, Tom III: Czas opowiadany.

[[1983]]  Do sieci ARPANet wprowadzono protokół TCP/IP i zaczęto łączyć ją z innymi sieciami. Rodzi się internet.
Motorola uruchamia w USA sieć telefonii komórkowej.

1986  Michaił Gorbaczow ogłasza w ZSRR program pieriestrojki i głasnosti.
W Brukseli wywieszono flagę europejską i odegrano hymn Europy.
1987 wszystkie państwa na Ziemi podpisują protokół montrealski, zobowiązując się do zaprzestania produkcji freonów (zob. [1974])

1989  Richard RORTY, Przygodność, ironia, solidarność.

1989  koniec "realnego socjalizmu" w Polsce, a zaraz potem w innych państwach zależnych dotąd od ZSRR.

1989 na Ziemi żyje 5,15 miliarda ludzi.

[2000]  Opublikowano wstępny opis genomu ludzkiego. Do 2003 zsekwencjonowano 99% genomu z trafnością rzędu 99,99%. Zidentyfikowano w nim od 20 do 25 tysięcy genów kodujących białka.

2022
na Ziemi żyje 8 miliardów ludzi, z czego:
750 milionów w Europie
4 650 milionów w Azji
1 350 milionów w Afryce
370 milionów w USA i Kanadzie
650 milionów w Ameryce Łacińskiej
45 milionów w Australii i Oceanii