DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

indeks  |  antologia religijna  |  antologia filozoficzna  |  filozofia nauki

Wojciech Sady: wykłady

 

historia religii objawionych

wykład 1: cztery wielkie religie, w tym dwie "objawione" - chrześcijaństwo i islam - co to znaczy? obie wywodzą się z judaizmu, ale jak powstał judaizm?
co wiemy z badań archeologicznych, a co z badań nad Biblią? powstanie chyba w X w. królestw Izraela i Judy;
tradycja chyba najstarsza, z Judei X / IX w. p.n.e.: tekst jahwistyczny

wykład 2: jahwistyczne mity o Adamie i Ewie, o Noem, o Abrahamie, Izaaku i Jakubie, a wreszcie o Mojżeszu;
wątpliwości na temat domniemanej tradycji elohistycznej;
wojska asyryjskie zajmują w 721 p.n.e. Izrael i deportują jego ludność, część Izraelitów chyba ucieka do Judy

wykład 3: księgi Amosa, Ozeasza i Izajasza rozdz. 1-39 (VIII w.p.n.e.) o politeizmie wśród Izraelitów i jego skutkach;
teksty deuteronomiczne (VII w. p.n.e.): opowieści o Jozuem, sędziach, Saulu, Dawidzie i Salomonie;
wojska babilońskie zajmują w 586 p.n.e. Judę i przesiedlają Żydów do Mezopotamii - a tam rodzi się judaizm

wykład 4: monoteizm Deuteroizajasza (Iz 40-55) i Ezechiela, ale też różnice między nimi; teksty kapłańskie (V w. p.n.e.);
judaizm na przełomie er: saduceusze, faryzeusze (Szammaj kontra Hillel), esseńczycy

wykład 5: żydochrześcijanie kontra Paweł z Tarsu;
Paweł: od przyjścia Wiary nie obowiązuje Prawo, ci, którzy uwierzyli, że Jezus jest Panem, są potomkami Abrahama;
Jezus odkupił grzech Adama i pokonał śmierć; koniec tego świata jest bliski

wykład 6: co wiemy o Jezusie? ewangelie synoptyczne, ewangelia Jana, ewangelie Tomasza i Judasza, inne apokryfy; zacznijmy od synoptyków
zob. moja synopsa ewangelii synoptycznych na antologia religijna

wykład 7: dwie (niezgodne) opowieści o narodzinach Jezusa; jak Jezus dorastał i czym się zajmował, gdy dorósł - nie wiemy;
wątpliwości dotyczące Jana Zanurzacza (Chrzciciela);
początki działalności Jezusa: powołanie uczniów i dawane przez Jezusa znaki (cuda)

wykład 8: nauczanie Jezusa; rozesłanie uczniów w (chyba) nieudaną misję;
spotkanie na górze z Mojżeszem i Eliaszem, a po nim wędrówka do Jerozolimy;
mowy Jezusa przeciw faryzeuszom i saduceuszom, a przede wszystkim o końcu świata i sądzie ostatecznym

wykład 9: aresztowanie Jezusa i związane z tym wątpliwości: o co go oskarżano i dlaczego? kim był BARABBAS? ukrzyżowanie i złożenie do grobu
dwie niezgodne u Mateusza i Łukasza opowieści o spotkaniach z Jezusem, który miał powstać z martwych
hipoteza: Jezus jako kandydat na przywódcę powstania przeciw Rzymianom - czemu na czas zapobieżono

wykład 10: zagadka czwartej ewangelii, zob. tekst na antologia religijna
Jezus o sobie: "ja i Ojciec jesteśmy jedno", ale: "Ojciec mój jest większy ode mnie";
moi uczniowie nie są z tego świata, tak jak ja nie jestem z tego świata

wykład 11: wojna żydowska i jej skutki; powstanie Talmudu;
co wiemy o wczesnych chrześcijanach? - prawie nic; przykład: chrześcijaństwo wg Orygenesa cz. 1

wykład 12: chrześcijaństwo wg Orygenesa c.d.;
chrześcijaństwo religią państwową: kodyfikacja doktryny na soborach nicejskim (325) i I konstantynopolitańskim (381),
a przede wszystkim wprowadzenie dogmatu Trójcy Świętej

wykład 13: sobrowo-cesarska ortodoksja kontra "herezje";
św. Augustyn: dogmaty grzechu pierworodnego i predestynacji;
sobór w Efezie (431) o dwóch naturach i jednej osobie Jezusa i Marii jako Matce Boga

wykład 14: anachoreci, cenobici i mnisi;
Eutyches o jednej naturze Jezusa, sobór w Efezie (449) i sobór w Chalcedonie (451);
ideologiczne czystki II soboru konstantynopolitańskiego (553)

wykład 15: opowieść o narodzinach islamu - do śmierci Mahometa (632)

wykład 16: pierwsi kalifowie i początki podbojów; powstanie Koranu;
zapowiedź Sądu i wizje Raju i Piekła; sens wyznania wiary (szahada)

wykład 17: pięć filarów islamu i pytanie, co zdecyduje o zbawieniu;
dynastia Umajjadów i rozpad na sunnitów i szyitów

wykład 18: dokończenie opowieści o narodzinach islamu:
dynastia Abbasydów - kalifów z Bagdadu; konkurencyjne kalifaty w Kordobie i Kairze; upadek ich wszystkich w XII i XIII w.;
hadisy i ich rola, rola zgody wspólnoty i rozumowania przez analogię; spór oto, czy "wrota idżtihadu" zostały zamknięte

wykład 19: Stefan III koronuje w 754 Pepina Krótkiego, a Pepin obdarowuje go Państwem Kościelnym;
Karol Wielki i jego dzieło: chrystianizacja jego imperium, dodanie filioque do Wyznania Wiary z 381;
spór o obrazy i rzeźby święte: II sobór nicejski (787) potępia ikonoklastów

wykład 20: Wikingowie i ich rola; chrzty Słowian i konflikty między Rzymem a Konstantynopolem;
cesarze niemieccy od 962 i ich rola; reformy cluniackie i Schizma Wschodnia (1054);
Dyktaty papieskie (1073) i początek walki między papiestwem a cesarstwem

wykład 21: renesans w świecie islamu i dojrzałe średniowiecze w Europie;
wyprawy krzyżowe z jednej, a przejęcie Andaluzji z drugiej strony;
odkrycie filozofii i nauki greckiej, pierwsze uniwersytety i scholastyka;
chrześcijaństwo ludowe: katarzy, waldensi;
sobór laterański IV i dogmat transsubstancjacji

wykład 22: papiestwo u szczytu ziemskiej potęgi;
IV krucjata rujnuje Konstantynopol; krucjata przeciw katarom rujnuje Langwedocję; Prusy i Finlandia siłą nawrocone na katolicyzm;
powstanie zakonów franciszkanów i dominikanów; dominikanie na czele inkwizycji; pojawienie się nauki o czyśćcu i jej skutki;
najazdy Mongołów/Tatarów;
scholastyka, a zwłaszcza św. Tomasz z Akwinu; Boska komedia Dantego i jej obraz świata;
przeniesienie siedziby papieży do Awinionu; Czarna Śmierć kładzie kres formacji średniowiecznej

wykład 23: John Wiklef i jego nauczanie religijne;
papieże rzymscy kontra papieże awiniońscy; Jan Hus i jego działalność;
sobór w Pizie 1409 i wybór trzeciego papieża; sobór w Konstancji 1414-1415: spalenie Husa na stosie i potwierdzenie zasady koncyliaryzmu;
upadek Konstantynopola 1453 i ogłoszenie Moskwy "Trzecim Rzymem";
początki renesansu w Italii; wynalezinie druku; odkrycie Ameryki (od 1492)

wykład 24: początek procesów o czary, Młot na czarownice (1487);
zepsucie w Kościele rzymskim;
wystąpienie Lutra, a potem Zwinglego: początki protestantyzmu "państwowego"

wykład 25: Augsburskie Wyznanie Wiary (1530); Genewskie Wyznanie Wiary (1536); Akt Supremacji Henryka VIII;
klęska anabaptystów; powstanie zakonu jezuitów

wykład 26: religijny podział Europy - i prawie całej Ziemi - do 1560: czyja władza, tego religia;
dekrety soboru trydenckiego (1545-1562)

wykład 27: katolicyzm - anglikanizm - luteranizm - kalwinizm: kościoły państwowe, akceptujące dogmaty czterech soborów 325-451 i dogmat grzechu pierworodnego;
bracia polscy (socynianie) przeciw dogmatowi Trójcy Świętej (i grzechowi pierworodnemu);
Biblia: tak, ale jaka?

wykład 28: Biblia: tak, ale jaka? powstanie Wulgaty klementyńskiej (1592) i James King Bible (1611);
wielka fala procesów o czary z lat 1560-1630

wykład 29: początki Nowej Anglii i powstanie baptyzmu;
początki Wielkiej Rewolucji Naukowej i reakcja KK: działa Kopernika, Keplera, Galileusza i Kartezjusza trafiają na Indeks Ksiąg Zakazanych;
czy piorunochrony - wynalezione przez Franklina po odkryciu, że pioruny to wyładowania elektryczne - chronią nas przed słusznym gniewem bożym?

wykład 30: deizm i ateizm we Francji, Wielka encyklopedia (1751-1766); narodziny liberalizmu (Locke, 1690) i jego program na życie społeczne i indywidualne;
P.S. de Laplace: hipoteza Boga nie była mi potrzebna;
kolejne Wielkie Przebudzenia w Stanach Zjednoczonych: mormoni, Adwentyści Dnia Siódmego i inni;
Wiosna Ludów; K. Marx i F. Engels, Manifest komunistyczny, Marx: religia to opium dla ludu;
Ch. Darwin, O pochodzeniu gatunków (1859): ateizm staje się nurtem intelektualnie dojrzałym

wykład 31: Trzecie Przebudzenie w Stanach Zjednoczonych, powstanie m.in. Kościoła Świadków Jehowy;
Europa się laicyzuje, sekularyzuje, a Kościół rzymski sprzeciwia się zachodzącym zmianom;
sobór watykański I ogłasza dogmat nieomylności papieskiej; modernizm i reakcja antymodernistyczna;
sobór watykański II próbuje dostosować Kościół rzymski do zmian zachodzących w ludzkim świecie.
UZUPEŁNIENIE na koniec: ogłoszono na soborze, że niekatolicy też mogą być zbawieni; nie roztrzygnięto natomiat kwestii roli świeckich, a także kobiet, w Kościele.

wykład 32: czy da się pogodzić myślenie religijne z obrazem świata tworzonym przez nauki przyrodnicze?
różnie z tym bywało, a jak jest dzisiaj?
mamy silne prądy naukowe w islamie i amerykańskim protestantyzmie;
W Kościele rzymskim obowiązuje encyklika Humani generis (1950) przeciwna wynikom badań naukowych -
i na niej zbudowany jest obecny Katechizm kościoła katolickiego.

DODATEK 1: Czy Jezus zmartwychwstał?

DODATEK 2a: narodziny Jezusa? cz.1
Mit o narodzinach Jezusa zawiera zarówno elementy metafizyczne (zwłaszcza: Bóg istnieje), niesprawdzalne, ale też opowiada o zdarzeniach - i to polega intersubiektywnie zrozumiałej dyskusji, którą prowadzić mogą chrześcinanie z niechrześcijanami. Możemy próbować ustalić, ile w opowieściach o narodzinach Jezusa jest prawdy.
Jakimi relacjami dysponujemy? Mamy apokryfy Nowego Testamentu, których za objawione w IV i V w. nie uznano, a z których najwcześniejsze pochodzą chyba z końca II w. Taką jest Protoewangelia Jakuba, tekst niegdyś ogromnie popularny, opowiadający o cudownych narodzinach Marii, oddanej do służby w Świątyni Jerozolimskiej, a następnie - decyzją kapłanów - poślubionej starcowi, wdowcowi Józefowi. Dalej protoewangelia miesza, w niezbyt konsekwentny sposób, elementy opowieści z ewangelii Mateusza i Łukasza, do czego dodaje m.in. twierdzenie, że Maria nie tylko zaszła w ciążę będąc dziewicą, ale pozostała dziewicą po urodzeniu Jezusa.
Najwcześniejsze teksty Nowego Testamentu to listy św. Pawła, pochodzące zapewne z lat 50-62 n.e. Nie ma w nich ani słowa o tym, aby Jezus nie miał zostać spłodzony i urodzić się tak jak wszyscy ludzie. Niczego na ten temat nie ma w ewangeliach Marka i Jana. Wygląda na to, że w latach 70-80 mit cudownych narodzin jeszcze nie powstał. Znajdujemy takie mity w ewangeliach Mateusza i Łukasza, napisanych zapewne między 80 a 130 r. Tu pytanie: w połowie II w. Marcjon z Synopy używał Ewangelii Łukasza bez dwóch pierwszych rozdziałów. Czy wyłączył on opowieści o narodzinach Jana Chrzciciela i Jezusa, czy może dopisano je później?
Zacznijmy od Mateusza. Lokuje on narodziny Jezusa za panowania Heroda Wielkiego, a zatem przed 4 r. p.n.e. Maria, z którą Józef się zaręczył, okazuje się być w ciąży. Józef chce ją dyskretnie oddalić, ale we śnie zwiastun/anioł informuje go, że "ojcem" dziecka jest święty powiew/duch święty. Gdy Jezus się rodzi w domu Józefa i Marii w Betlejem, ze wschodu przybywają, prowadzeni przez niezwykłą gwiazdę, magowie (a nie trzej królowie!). Herod dowiaduje się od nich o tym, co się stało i postanawia Jezusa zabić. Ostrzeżeni we śnie magowie nie zdradzają miejsca pobytu Jezusa, a Józef ucieka z rodziną do Egiptu. Następuje rzeź niemowląt w Betlejem i okolicach (o której milczy historyk Józef Flawiusz, co falsyfikuje tę opowieść). Gdy Herod umiera anioł znów śni się Józefowi i każe mu wracać, ten jednak boi się wrócić do Betlejem, wobec czego osiedla się w mieście Nazaret w Galilei.

DODATEK 2b: narodziny Jezusa? cz. 2
Chyba rozdziały 1 i 2 Ewangelii Łukasza powstały niezależnie.
W rozdziale 1. czytamy, że działo się to za panowania Heroda. Bezdzietna, a będąca w podeszłym wieku Elżbieta zachodzi w ciążę. Pół roku później jej krewnej, dziewicy Marii ukazuje się anioł i oznajmia, że lada dzień zajdzie w ciążę ze świętego powiewu/ducha świętego. Przez trzy miesiące Maria mieszka u Elżbiety. Tyle pierwszy rozdział.
Rozdział 2. zaczyna się jakby na nowo. Wszystko ma się dziać za spisu ludności odbywającego się w czasie, gdy namiestnikiem Syrii (do której właśnie włączono Galileę i Judę) był Kwiryniusz, a zatem w 6-7 r. n.e. - 10 lub 11 lat po śmierci Heroda. Nie ma nic o cudownym poczęciu, natomiast Józef ze swą ciężarną żoną wędruje na spis z Nazaretu do Betlejem. (Ze źródeł historycznych wiemy, że nigdy tak spisów ludności nie przeprowadzano). Maria rodzi swego pierworodnego w stajni, a pokłon oddają mu wezwani przez anioła pasterze. Nie ma magów, nie ma ucieczki do Egiptu. Kilka dni po narodzinach Jezus zostaje obrzezany, a następnie zaniesiony do Świątyni Jerozolimskiej. Gdy starzec Symeon i prorokini Anna przepowiadają Jezusowi niezwykłą przyszłość jego rodzice dziwią się - tak jakby nic nie wiedzieli o dziewiczym poczęciu. Po czym rodzina wraca do Nazaretu.
Mamy więc w ewangeliach kanonicznych dwie, a może trzy niezgodne opowieści o narodzinach Jezusa. Te niezgodności, a także charakter każdej z opowieści z osobna, każą mi podejrzewać. że wszystkie one są mitami, wytworami zbiorowej wyobraźni chrześcijan z I połowy II w.

DODATEK 3a: grzech pierworodny 1
O co chodzi w jahwistycznej opowieści z Księgi Rodzaju o nieposłuszeństwie Adama i Ewy? Ono nie jest rozumiane jako grzech!
Paweł z Tarsu, List do Rzymian, rozdział 5: nieposłuszeństwo Adama było grzechem, który skazuje na śmierć wszystkich jego potomków; posłuszeńswo Jezusa zwycięża śmierć. Ale wbrew obietnicy ludzie umierali nadal.
Św. Augustyn: śmierć, na jaką grzech Adama skazuje wszystkich jego potomków - grzech pierworodny (peccato originale) - to śmierć druga, czyli potępienie wieczne. Ten pogląd, choć nie podniesiony do rangi dogmatu, zyskał na Zachodzie wielką popularność. Prawosławie pozostało przy tekście biblijnym: Adam i Ewa, a także ich potomkowie, muszą chorować, ciężko pracować, umierać itd.
Marcin Luter w Konfesji Augsburskiej (1530) i gdzie indziej: grzech pierworodny skazuje wszystkich ludzi na potępienie wieczne, osłabia też rozum i wolę, a wydaje nas na pastwę pożądliwości - tak że nie jesteśmy w stanie sami - bez łaski, której Bóg udziela wybranym - starać się o zbawienie. Jan Kalwin jeszcze ten pogląd radykalizuje, zaś w nieco złagodzonej wersji przyjmują do anglikanie.

DODATEK 3b: grzech pierworodny 2
Kościół rzymsko-katolicki na soborze trydenckim (1545-1663) ogłasza dogmat grzechu pierworodnego, podobny do wersji luterańskiej. Ogłasza też, że tylko rzymscy katolicy mogą być zbawieni.
To zaczęło razić, bo Bóg jawił się teraz jako moralny potwór, stwarzający ludzi bez pytania ich o zgodę, a większość skazujący na wieczne męki za grzech, którego nie zawinili. Do piekła trafiają nieochrzczone niemowlęta. Kościoły tworzone w XVIII i XIX w., np. metodyści i adwentyści, łagodzą dogmat grzechu pierworodnego. Próbują to też zrobić katoliccy moderniści pod koniec XIX w. Argumenty znajdują w ogłoszonej właśnie przez Darwina teorii ewolucji: nie było Adama i Ewy, jesteśmy potomkami wielu hominidów. Tym bardziej, że na soborze watykańskim I w 1870 r. potwierdzono dogmat niepokalanego poczęcia Maryi: ona jako jedyna została poczęta bez grzechu pierworodnego. Ale papież Pius XII w 1950 ogłasza encyklikę Huani generis: uczonym katolickim nie wolno twierdzić, że żyli kiedyś ludzie nie będący biologicznymi potomkami Adama jako jednostkowego człowieka - bo taki pogląd byłby nie do pogodzenia z dogmatem grzechu pierworodnego. Po soborze watykańskim II (1962-65) holenderscy biskupi publikują katechizm (1966), w którym m.in. dogmat grzechu pierworodnego zostaje pominięty - ale papież Paweł VI ten katechizm potępia. W Katechizmie Kościoła Katolickiego (1992) napisanym na polecenie Jana Pawła II dogmat grzechu pierworodnego zostaje powtórzony w wersji trydenckiej.