DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI
indeks | antologia religijna | antologia filozoficzna | filozofia nauki
historia religii objawionych
wykład 1: cztery wielkie religie, w tym dwie "objawione" - chrześcijaństwo i islam - co to znaczy? obie wywodzą się z judaizmu, ale jak powstał judaizm?
co wiemy z badań archeologicznych, a co z badań nad Biblią?
powstanie chyba w X w. królestw Izraela i Judy;
tradycja chyba najstarsza, z Judei X / IX w. p.n.e.: tekst jahwistyczny
wykład 2: jahwistyczne mity o Adamie i Ewie, o Noem, o
Abrahamie, Izaaku i Jakubie, a wreszcie o Mojżeszu;
wątpliwości na temat
domniemanej tradycji elohistycznej;
wojska asyryjskie zajmują w 721
p.n.e. Izrael i deportują jego ludność, część Izraelitów chyba ucieka do
Judy
wykład 3: księgi Amosa, Ozeasza i Izajasza rozdz. 1-39
(VIII w.p.n.e.) o politeizmie wśród Izraelitów i jego skutkach;
teksty deuteronomiczne (VII w. p.n.e.): opowieści o Jozuem, sędziach,
Saulu, Dawidzie i Salomonie;
wojska babilońskie zajmują w 586 p.n.e. Judę i przesiedlają Żydów do
Mezopotamii - a tam rodzi się judaizm
wykład 4: monoteizm Deuteroizajasza (Iz 40-55) i
Ezechiela, ale też różnice między nimi; teksty kapłańskie (V w. p.n.e.);
judaizm na przełomie er: saduceusze, faryzeusze (Szammaj kontra Hillel), esseńczycy
wykład 5: żydochrześcijanie kontra Paweł z Tarsu;
Paweł: od przyjścia Wiary nie obowiązuje Prawo, ci, którzy
uwierzyli, że Jezus jest Panem, są potomkami Abrahama;
Jezus odkupił grzech Adama i pokonał
śmierć; koniec tego świata jest bliski
wykład 6: co wiemy o Jezusie? ewangelie synoptyczne, ewangelia Jana, ewangelie Tomasza i Judasza, inne apokryfy; zacznijmy od synoptyków
zob. moja synopsa ewangelii synoptycznych na antologia religijna
wykład 7: dwie (niezgodne) opowieści o narodzinach Jezusa; jak Jezus dorastał i czym się zajmował, gdy dorósł - nie wiemy;
wątpliwości dotyczące Jana Zanurzacza (Chrzciciela);
początki działalności Jezusa: powołanie uczniów i dawane przez Jezusa znaki (cuda)
wykład 8:
nauczanie Jezusa; rozesłanie uczniów w (chyba) nieudaną misję;
spotkanie na górze z Mojżeszem i Eliaszem, a po nim wędrówka do
Jerozolimy;
mowy Jezusa przeciw faryzeuszom i saduceuszom, a przede wszystkim o
końcu świata i sądzie ostatecznym
wykład 9: aresztowanie Jezusa i związane z tym
wątpliwości: o co go oskarżano i dlaczego? kim był BARABBAS?
ukrzyżowanie i złożenie do grobu
dwie niezgodne u Mateusza i Łukasza opowieści o spotkaniach z Jezusem,
który miał powstać z martwych
hipoteza: Jezus jako kandydat na przywódcę powstania przeciw Rzymianom -
czemu na czas zapobieżono
wykład 10: zagadka czwartej ewangelii, zob. tekst na antologia religijna
Jezus o sobie: "ja i Ojciec jesteśmy jedno", ale: "Ojciec mój jest
większy ode mnie";
moi uczniowie nie są z tego świata, tak jak ja nie jestem z tego świata
wykład 11: wojna żydowska i jej skutki; powstanie
Talmudu;
co wiemy o wczesnych chrześcijanach?
- prawie nic; przykład: chrześcijaństwo wg Orygenesa cz. 1
wykład 12: chrześcijaństwo wg Orygenesa c.d.;
chrześcijaństwo religią państwową: kodyfikacja doktryny na soborach
nicejskim (325) i I konstantynopolitańskim (381),
a przede wszystkim wprowadzenie dogmatu Trójcy Świętej
wykład 13: sobrowo-cesarska ortodoksja kontra
"herezje";
św. Augustyn: dogmaty grzechu pierworodnego i predestynacji;
sobór w Efezie (431) o dwóch naturach i jednej osobie Jezusa i Marii
jako Matce Boga
wykład 14:
anachoreci, cenobici i mnisi;
Eutyches o jednej naturze Jezusa, sobór w Efezie (449) i sobór w Chalcedonie
(451);
ideologiczne czystki II soboru konstantynopolitańskiego (553)
wykład 15: opowieść o narodzinach islamu - do śmierci Mahometa (632)
wykład 16: pierwsi kalifowie i początki podbojów;
powstanie Koranu;
zapowiedź Sądu i wizje Raju i Piekła; sens wyznania wiary (szahada)
wykład 17: pięć filarów islamu i
pytanie, co zdecyduje o zbawieniu;
dynastia Umajjadów i rozpad na sunnitów i szyitów
wykład 18: dokończenie opowieści o narodzinach islamu:
dynastia Abbasydów - kalifów z Bagdadu; konkurencyjne kalifaty w
Kordobie i Kairze; upadek ich wszystkich w XII i XIII w.;
hadisy i ich rola, rola zgody wspólnoty i rozumowania przez analogię;
spór oto, czy "wrota idżtihadu" zostały zamknięte
wykład 19: Stefan III koronuje w 754 Pepina Krótkiego,
a Pepin obdarowuje go Państwem Kościelnym;
Karol Wielki i jego dzieło: chrystianizacja jego imperium, dodanie
filioque do Wyznania Wiary z 381;
spór o obrazy i rzeźby święte: II sobór nicejski (787) potępia
ikonoklastów
wykład 20: Wikingowie i ich rola; chrzty Słowian i
konflikty między Rzymem a Konstantynopolem;
cesarze niemieccy od 962 i ich rola; reformy cluniackie i Schizma Wschodnia (1054);
Dyktaty papieskie (1073) i początek walki między papiestwem a cesarstwem
wykład 21: renesans w świecie islamu i dojrzałe
średniowiecze w Europie;
wyprawy krzyżowe z jednej, a przejęcie Andaluzji z drugiej strony;
odkrycie filozofii i nauki greckiej, pierwsze uniwersytety i
scholastyka;
chrześcijaństwo ludowe: katarzy, waldensi;
sobór laterański IV i dogmat transsubstancjacji
wykład 22: papiestwo u szczytu ziemskiej potęgi;
IV krucjata rujnuje Konstantynopol; krucjata przeciw katarom rujnuje
Langwedocję; Prusy i Finlandia siłą nawrocone na katolicyzm;
powstanie zakonów franciszkanów i dominikanów; dominikanie na czele
inkwizycji;
pojawienie się nauki o czyśćcu i jej skutki;
najazdy Mongołów/Tatarów;
scholastyka, a zwłaszcza św. Tomasz z Akwinu; Boska komedia Dantego i
jej obraz świata;
przeniesienie siedziby papieży do Awinionu;
Czarna Śmierć kładzie kres formacji średniowiecznej
wykład 23: John Wiklef i jego nauczanie religijne;
papieże rzymscy kontra papieże awiniońscy; Jan Hus i jego działalność;
sobór w Pizie 1409 i wybór trzeciego papieża; sobór w Konstancji
1414-1415: spalenie Husa na stosie i potwierdzenie zasady koncyliaryzmu;
upadek Konstantynopola 1453 i ogłoszenie Moskwy "Trzecim Rzymem";
początki renesansu w Italii; wynalezinie druku; odkrycie Ameryki (od
1492)
wykład 24: początek procesów o czary, Młot na
czarownice (1487);
zepsucie w Kościele rzymskim;
wystąpienie Lutra, a potem Zwinglego: początki protestantyzmu
"państwowego"
wykład 25: Augsburskie Wyznanie Wiary (1530);
Genewskie Wyznanie Wiary (1536); Akt Supremacji Henryka VIII;
klęska anabaptystów; powstanie zakonu jezuitów
wykład 26: religijny podział Europy - i prawie całej
Ziemi - do 1560: czyja władza, tego religia;
dekrety soboru trydenckiego (1545-1562)
wykład 27: katolicyzm - anglikanizm - luteranizm -
kalwinizm: kościoły państwowe, akceptujące dogmaty czterech soborów
325-451 i dogmat grzechu pierworodnego;
bracia polscy (socynianie) przeciw dogmatowi Trójcy Świętej (i grzechowi
pierworodnemu);
Biblia: tak, ale jaka?
wykład 28: Biblia: tak, ale jaka? powstanie Wulgaty
klementyńskiej (1592) i James King Bible (1611);
wielka fala procesów o czary z lat 1560-1630
wykład 29: początki Nowej Anglii i powstanie baptyzmu;
początki Wielkiej Rewolucji Naukowej i reakcja KK: działa Kopernika,
Keplera, Galileusza i Kartezjusza trafiają na Indeks Ksiąg Zakazanych;
czy piorunochrony - wynalezione przez Franklina po odkryciu, że pioruny
to wyładowania elektryczne - chronią nas przed słusznym gniewem bożym?
wykład 30: deizm i ateizm we Francji, Wielka
encyklopedia (1751-1766); narodziny liberalizmu (Locke, 1690) i
jego program na życie społeczne i indywidualne;
P.S. de Laplace: hipoteza Boga nie była mi potrzebna;
kolejne Wielkie Przebudzenia w Stanach Zjednoczonych: mormoni,
Adwentyści Dnia Siódmego i inni;
Wiosna Ludów; K. Marx i F. Engels, Manifest komunistyczny,
Marx: religia to opium dla ludu;
Ch. Darwin, O pochodzeniu gatunków (1859): ateizm staje się
nurtem intelektualnie dojrzałym
wykład 31:
Trzecie Przebudzenie w Stanach Zjednoczonych, powstanie m.in. Kościoła
Świadków Jehowy;
Europa się laicyzuje, sekularyzuje, a Kościół rzymski sprzeciwia się
zachodzącym zmianom;
sobór watykański I ogłasza dogmat nieomylności papieskiej; modernizm i
reakcja antymodernistyczna;
sobór watykański II próbuje dostosować Kościół rzymski do zmian
zachodzących w ludzkim świecie.
UZUPEŁNIENIE na koniec: ogłoszono na soborze, że niekatolicy też mogą
być zbawieni;
nie roztrzygnięto natomiat kwestii roli świeckich, a także kobiet, w
Kościele.
wykład 32: czy da się pogodzić myślenie religijne z
obrazem świata tworzonym przez nauki przyrodnicze?
różnie z tym bywało, a jak jest dzisiaj?
mamy silne prądy naukowe w islamie i amerykańskim protestantyzmie;
W Kościele rzymskim obowiązuje encyklika Humani generis (1950)
przeciwna wynikom badań naukowych -
i na niej zbudowany jest obecny Katechizm kościoła katolickiego.
DODATEK 1: Czy Jezus zmartwychwstał?
DODATEK 2a: narodziny Jezusa?
cz.1
Mit o narodzinach Jezusa zawiera zarówno elementy metafizyczne (zwłaszcza: Bóg
istnieje), niesprawdzalne, ale też opowiada o zdarzeniach - i to polega
intersubiektywnie zrozumiałej dyskusji, którą prowadzić mogą chrześcinanie z
niechrześcijanami. Możemy próbować ustalić, ile w opowieściach o narodzinach
Jezusa jest prawdy.
Jakimi relacjami dysponujemy? Mamy apokryfy Nowego Testamentu, których za
objawione w IV i V w. nie uznano, a z których najwcześniejsze pochodzą chyba z
końca II w. Taką jest Protoewangelia Jakuba, tekst niegdyś ogromnie popularny,
opowiadający o cudownych narodzinach Marii, oddanej do służby w Świątyni
Jerozolimskiej, a następnie - decyzją kapłanów - poślubionej starcowi, wdowcowi
Józefowi. Dalej protoewangelia miesza, w niezbyt konsekwentny sposób, elementy
opowieści z ewangelii Mateusza i Łukasza, do czego dodaje m.in. twierdzenie, że
Maria nie tylko zaszła w ciążę będąc dziewicą, ale pozostała dziewicą po
urodzeniu Jezusa.
Najwcześniejsze teksty Nowego Testamentu to listy św. Pawła, pochodzące zapewne
z lat 50-62 n.e. Nie ma w nich ani słowa o tym, aby Jezus nie miał zostać
spłodzony i urodzić się tak jak wszyscy ludzie. Niczego na ten temat nie ma w
ewangeliach Marka i Jana. Wygląda na to, że w latach 70-80 mit cudownych
narodzin jeszcze nie powstał. Znajdujemy takie mity w ewangeliach Mateusza i
Łukasza, napisanych zapewne między 80 a 130 r. Tu pytanie: w połowie II w.
Marcjon z Synopy używał Ewangelii Łukasza bez dwóch pierwszych rozdziałów. Czy
wyłączył on opowieści o narodzinach Jana Chrzciciela i Jezusa, czy może dopisano
je później?
Zacznijmy od Mateusza. Lokuje on narodziny Jezusa za panowania Heroda Wielkiego,
a zatem przed 4 r. p.n.e. Maria, z którą Józef się zaręczył, okazuje się być w
ciąży. Józef chce ją dyskretnie oddalić, ale we śnie zwiastun/anioł informuje
go, że "ojcem" dziecka jest święty powiew/duch święty. Gdy Jezus się rodzi w
domu Józefa i Marii w Betlejem, ze wschodu przybywają, prowadzeni przez
niezwykłą gwiazdę, magowie (a nie trzej królowie!). Herod dowiaduje się od nich
o tym, co się stało i postanawia Jezusa zabić. Ostrzeżeni we śnie magowie nie
zdradzają miejsca pobytu Jezusa, a Józef ucieka z rodziną do Egiptu. Następuje
rzeź niemowląt w Betlejem i okolicach (o której milczy historyk Józef Flawiusz,
co falsyfikuje tę opowieść). Gdy Herod umiera anioł znów śni się Józefowi i każe
mu wracać, ten jednak boi się wrócić do Betlejem, wobec czego osiedla się w
mieście Nazaret w Galilei.
DODATEK 2b: narodziny Jezusa? cz. 2
Chyba rozdziały 1 i 2 Ewangelii Łukasza powstały niezależnie.
W rozdziale 1. czytamy, że działo się to za panowania Heroda. Bezdzietna, a
będąca w podeszłym wieku Elżbieta zachodzi w ciążę. Pół roku później jej
krewnej, dziewicy Marii ukazuje się anioł i oznajmia, że lada dzień zajdzie w
ciążę ze świętego powiewu/ducha świętego. Przez trzy miesiące Maria mieszka u
Elżbiety. Tyle pierwszy rozdział.
Rozdział 2. zaczyna się jakby na nowo. Wszystko ma się dziać za spisu ludności
odbywającego się w czasie, gdy namiestnikiem Syrii (do której właśnie włączono
Galileę i Judę) był Kwiryniusz, a zatem w 6-7 r. n.e. - 10 lub 11 lat po śmierci
Heroda. Nie ma nic o cudownym poczęciu, natomiast Józef ze swą ciężarną żoną
wędruje na spis z Nazaretu do Betlejem. (Ze źródeł historycznych wiemy, że nigdy
tak spisów ludności nie przeprowadzano). Maria rodzi swego pierworodnego w
stajni, a pokłon oddają mu wezwani przez anioła pasterze. Nie ma magów, nie ma
ucieczki do Egiptu. Kilka dni po narodzinach Jezus zostaje obrzezany, a
następnie zaniesiony do Świątyni Jerozolimskiej. Gdy starzec Symeon i prorokini
Anna przepowiadają Jezusowi niezwykłą przyszłość jego rodzice dziwią się - tak
jakby nic nie wiedzieli o dziewiczym poczęciu. Po czym rodzina wraca do
Nazaretu.
Mamy więc w ewangeliach kanonicznych dwie, a może trzy niezgodne opowieści o
narodzinach Jezusa. Te niezgodności, a także charakter każdej z opowieści z
osobna, każą mi podejrzewać. że wszystkie one są mitami, wytworami zbiorowej
wyobraźni chrześcijan z I połowy II w.
DODATEK 3a: grzech pierworodny 1
O co chodzi w jahwistycznej opowieści z Księgi Rodzaju o nieposłuszeństwie Adama
i Ewy? Ono nie jest rozumiane jako grzech!
Paweł z Tarsu, List do Rzymian, rozdział 5: nieposłuszeństwo Adama było
grzechem, który skazuje na śmierć wszystkich jego potomków; posłuszeńswo Jezusa
zwycięża śmierć. Ale wbrew obietnicy ludzie umierali nadal.
Św. Augustyn: śmierć, na jaką grzech Adama skazuje wszystkich jego potomków -
grzech pierworodny (peccato originale) - to śmierć druga, czyli
potępienie wieczne. Ten pogląd, choć nie podniesiony do rangi dogmatu, zyskał na
Zachodzie wielką popularność. Prawosławie pozostało przy tekście biblijnym: Adam
i Ewa, a także ich potomkowie, muszą chorować, ciężko pracować, umierać itd.
Marcin Luter w Konfesji Augsburskiej (1530) i gdzie indziej: grzech
pierworodny skazuje wszystkich ludzi na potępienie wieczne, osłabia też rozum i
wolę, a wydaje nas na pastwę pożądliwości - tak że nie jesteśmy w stanie sami -
bez łaski, której Bóg udziela wybranym - starać się o zbawienie. Jan Kalwin
jeszcze ten pogląd radykalizuje, zaś w nieco złagodzonej wersji przyjmują do
anglikanie.
DODATEK 3b: grzech pierworodny 2
Kościół rzymsko-katolicki na soborze trydenckim (1545-1663) ogłasza dogmat
grzechu pierworodnego, podobny do wersji luterańskiej. Ogłasza też, że tylko
rzymscy katolicy mogą być zbawieni.
To zaczęło razić, bo Bóg jawił się teraz jako moralny potwór, stwarzający ludzi
bez pytania ich o zgodę, a większość skazujący na wieczne męki za grzech,
którego nie zawinili. Do piekła trafiają nieochrzczone niemowlęta. Kościoły
tworzone w XVIII i XIX w., np. metodyści i adwentyści, łagodzą dogmat grzechu
pierworodnego. Próbują to też zrobić katoliccy moderniści pod koniec XIX w.
Argumenty znajdują w ogłoszonej właśnie przez Darwina teorii ewolucji: nie było
Adama i Ewy, jesteśmy potomkami wielu hominidów. Tym bardziej, że na soborze
watykańskim I w 1870 r. potwierdzono dogmat niepokalanego poczęcia Maryi: ona
jako jedyna została poczęta bez grzechu pierworodnego. Ale papież Pius XII w
1950 ogłasza encyklikę Huani generis: uczonym katolickim nie wolno
twierdzić, że żyli kiedyś ludzie nie będący biologicznymi potomkami Adama jako
jednostkowego człowieka - bo taki pogląd byłby nie do pogodzenia z dogmatem
grzechu pierworodnego. Po soborze watykańskim II (1962-65) holenderscy biskupi
publikują katechizm (1966), w którym m.in. dogmat grzechu pierworodnego zostaje
pominięty - ale papież Paweł VI ten katechizm potępia. W Katechizmie Kościoła
Katolickiego (1992) napisanym na polecenie Jana Pawła II dogmat grzechu
pierworodnego zostaje powtórzony w wersji trydenckiej.