DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI
indeks | antologia religijna | antologia filozoficzna | filozofia nauki
Immanuel KANT
Co to jest Oświecenie?
Was ist Aufklarung? (1784), przełożył Adam Landman
Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność to niezdolność człowieka do posługiwania się swym własnym rozumem, bez obcego kierownictwa. Zawinioną jest ta niepełnoletność wtedy, kiedy przyczyną jej jest nie brak rozumu, lecz decyzji i odwagi posługiwania się nim bez obcego kierownictwa. Sapere aude! Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem - tak oto brzmi hasło Oświecenia.
Lenistwo i tchórzostwo to przyczyny, dla których tak wielka część ludzi, mimo wyzwolenia ich przez naturę z obcego kierownictwa (naturaliter maiorennes), pozostaje chętnie niepełnoletnimi przez całe swoje życie. Te same przyczyny sprawiają, że inni mogą tak łatwo narzucić się im jako opiekunowie. To bardzo wygodne być niepełnoletnim. Jeśli posiadam książkę, która zastępuje mi rozum, opiekuna duchowego, który zamiast mnie posiada sumienie, lekarza, który zamiast mnie ustala dietę, itd. - nie muszę sam o nic się troszczyć. Nie potrzebuję myśleć, jeśli tylko mogę za wszystko zapłacić; inni już zamiast mnie zajmą się tą kłopotliwą sprawą. O to, by większa część ludzi (a wśród nich cała płeć piękna) uważała krok ku pełnoletniości, już sam dla siebie trudny, także za niebezpieczny - o to troszczą się już ich opiekunowie, którzy łaskawie podjęli się trudów nadzorowania. Kiedy już udało się im ogłupić ten swój inwentarz domowy i zatroszczyli się o to, by te spokojne stworzenia nie odważyły się zrobić ani kroku bez kojca dla niemowląt, do którego sami ich wsadzili, ukazują im niebezpieczeństwa, jakie grożą im w wypadku, gdyby próbowali samodzielnie chodzić. Niebezpieczeństwo to nie jest wprawdzie (jak wiemy) bardzo duże i po kilku upadkach nauczyliby się wreszcie chodzić, ale dość zazwyczaj jednego przykładu takiego upadku, by onieśmielić i odstraszyć od wszelkich dalszych tego rodzaju prób.
Toteż każdemu pojedynczemu człowiekowi trudno jest wydobyć się z niepełnoletności, która stała się prawie jego drugą naturą. Polubił ją nawet, tę swoją niepełnoletność, i nie jest rzeczywiście zdolny tak od razu zacząć posługiwać się swym własnym rozumem - nigdy bowiem nie pozwolono mu nawet uczynić próby w tym kierunku. Dogmaty i formułki - owe mechaniczne narzędzia rozumnego używania, a raczej nadużywania swych naturalnych zdolności - to dzwoneczki wiecznie trwającej niepełnoletności. Gdyby człowiek pojedynczy się nawet od nich uwolnił, nie potrafiłby w jakiś pewny sposób przeskoczyć nawet najwęższego rowu - nie przywykł bowiem do tak swobodnego poruszania się. Toteż tylko niewielu ludziom dało się wydobyć z niepełnoletności, dzięki własnej pracy swojego ducha i stanąć pewnie na swych własnych nogach.
Natomiast taki wypadek, by publiczność oświeciła się sama jest raczej możliwy; co więcej: nawet nieunikniony, jeśli pozostawić publiczności wolność. Znajdą się bowiem wśród niej zawsze ludzie samodzielnie myślący, i to nawet pośród opiekunów dużego stada, którzy, zrzuciwszy z siebie jarzmo niepełnoletności, szerzyć będą dokoła siebie ducha rozumnej oceny wartości własnej każdego człowieka i samodzielnego myślenia o jego przeznaczeniu. Szczególne jest przy tym to, że publiczność, której sami przedtem narzucali jarzmo niepełnoletności, zmusza ich - podburzona przez innych opiekunów niezdolnych do wstąpienia na drogę Oświecenia - do dalszego pozostawania w jarzmie; Szkodliwą okazuje się więc rzeczą szerzenie przesądów - w ostatecznym rachunku bowiem mszczą się one na tych, którzy sami, względnie przez swoich poprzedników, byli ich twórcami. Dlatego też, publiczność może tylko powoli dojrzeć do Oświecenia. Rewolucja może wprawdzie doprowadzić do obalenia despotyzmu jednostek, czy ucisku ze strony ludzi rządnych zysków i władzy - nigdy jednak nie doprowadzi do prawdziwej reformy sposobu myślenia; nowe przesądy, tak jak przedtem stare, staną się nicią przewodnią bezmyślnej masy.
Do wejścia na drogę oświecenia nie potrzeba niczego prócz wolności: i to wolności najnieszkodliwszej spośród wszystkiego, co nazwać można wolnością, mianowicie wolności czynienia wszechstronnego, publicznego użytku ze swego rozumu. A jednak ze wszystkich stron słyszę pokrzykiwanie: nie myśleć! Oficer woła: nie myśleć! ćwiczyć! Radca finansowy: nie myśleć! płacić! Ksiądz: nie myśleć! wierzyć! (Jeden jedyny tylko na świecie pan mówi: myślcie, ile chcecie i o czym chcecie, ale bądźcie posłuszni). Wszędzie więc mamy do czynienia z ograniczeniami wolności. Które jednak z nich są przeszkodą dla oświecenia, a które nie i raczej nawet pomagają oświeceniu - na to pytanie odpowiadam: publiczny użytek ze swego rozumu musi być zawsze wolny i tylko taki użytek może doprowadzić do urzeczywistnienia się Oświecenia wśród ludzi; natomiast prywatny użytek może być często bardzo ograniczony, a mimo to nie stanowić jakiejś szczególnej przeszkody dla postępu oświecenia. Mówiąc o publicznym użytku ze swego rozumu, mam na myśli taki jego użytek, jaki ktoś jako uczony czyni ze swego rozumu wobec całej publiczności czytającego świata. Użytkiem prywatnym natomiast nazywam taki jego użytek, jaki wolno zeń czynić człowiekowi na powierzonym mu publicznym stanowisku czy urzędzie. Rzecz ma się tak, że w pewnych sprawach zahaczających o interesy społeczności konieczny jest pewien mechanizm, przy którym wystarczy, by niektóre człony tej społeczności zachowywały się choćby tylko pasywnie, aby rząd mógł, przez stworzoną w ten sposób sztuczną jedność, skierować je ku celom publicznym albo przynajmniej powstrzymać od zniszczenia tych celów. W tych sprawach jakieś zastanawianie się jest oczywiście niedozwolone; trzeba słuchać. O ile jednak jakaś część tej maszyny uważa siebie za człon wspólnoty, a nawet za człon wspólnoty światowej, to jednostka taka o ile w charakterze uczonego zwraca się za pośrednictwem swoich pism do publiczności we właściwym tego słowa rozumieniu, ma bez wątpienia prawo do rozumowania - oczywiście bez narażania na szwank tych interesów, w których realizowaniu bierze udział jako pasywne ogniwo. Byłoby oczywiście rzeczą bardzo szkodliwą gdyby oficer, któremu przełożony coś polecił, chciał na służbie głośno zastanawiać się nad pożytecznością czy celowością tego rozkazu; obowiązkiem jego jest słuchać. Nie można mu jednak - i to całkiem słusznie - zabronić, by jako uczony nie pisał o błędach w dziedzinie służby wojskowej i uwagi swe przedkładał publiczności do oceny. Obywatel nie może odmówić płacenia nakładanych nań podatków; złośliwa krytyka podatków - o ile jest się samemu zobowiązanym do ich płacenia - mogłaby nawet jako skandal (mogący wywołać powszechną odmowę płacenia podatków) podlegać karze. Ale ten sam obywatel nie narusza w niczym obowiązków obywatelskich, kiedy jako uczony publicznie wyraża swoje zdanie o niestosowności czy niesprawiedliwości takich podatków. Podobnie zobowiązany jest duchowny uczyć swoich uczniów katechizmu i wygłaszać wiernym kazania zgodnie z symbolami wiary kościoła, któremu służy; na tych warunkach bowiem został przyjęty. Jako uczony jednak ma on zupełną swobodę, a nawet powołany jest do tego, by wszystkie swoje dokładnie przemyślane i dobrymi chęciami ożywione myśli o błędach w tych symbolach oraz swoje propozycje naprawy instytucji religijnych i kościelnych zakomunikować publiczności. Nie ma w tym nic takiego, co można by uważać za niezgodne z jego sumieniem. To bowiem, o czym naucza z racji swego urzędu, jako pełnomocnik kościoła, określa on sam jako rzecz, w stosunku do której nie posiada wolności nauczania według własnego widzimisię, bo na swój urząd przyjęty został po to, by wykładać zgodnie z przepisami i w cudzym imieniu. Będzie on mówił: kościół nasz naucza tak a tak i takie są dowody, którymi się posługuje; następnie ukaże on gminie swej wszystkie praktyczne korzyści, płynące z tez, których sam nie podpisałby może z pełnym przekonaniem, ale do których wyłożenia mógł się jednak zobowiązać, jako że nie jest rzeczą zupełnie niemożliwą, by w tezach tych zawarta była jednak prawda, a w każdym razie nie ma w nich nic takiego, co byłoby sprzeczne z wewnętrznym poczuciem religijnym. Gdyby bowiem sądził, że tezy te sprzeczność taką w sobie zawierają, nie mógłby z czystym sumieniem zajmować swego urzędu; musiałby zeń zrezygnować. Użytek, jaki sprawujący swój urząd duszpasterz czyni wobec wiernych ze swego rozumu, jest użytkiem tylko prywatnym; gmina bowiem jest zawsze zgromadzeniem domowym, choćby bardzo dużym, i w odniesieniu do takiego zgromadzenia nie posiada on jako kapłan i nie może posiadać wolności nauczania, gdyż w danym wypadku wykonuje tylko obce zlecenie. Jako uczony natomiast, który za pośrednictwem swoich pism przemawia do publiczności we właściwym tego słowa znaczeniu, mianowicie do świata, a więc jako duchowny w publicznym używaniu swego rozumu korzysta on z nieograniczonej wolności posługiwania się nim i przemawiania we własnym imieniu. Taki stan rzeczy bowiem, by opiekunowie ludu (w rzeczach duchownych) sami byli niepełnoletni, byłby niedorzecznością równającą się uwiecznieniu wszystkich niedorzeczności.
Ale czy jakieś stowarzyszenie duchownych, np. jakieś zgromadzenie kościelne czy coś w rodzaju jakiejś czcigodnej classis (jak to zgromadzenie samo siebie u Holendrów nazywa), nie miałoby prawa zobowiązać się pod przysięgą do jakiegoś niezmiennego symbolu wiary i tą drogą wykonywać stałe opiekuństwo nad wszystkimi swoimi członkami, a za ich pośrednictwem nad całym ludem i opiekuństwo to uczynić nawet czymś wiecznym? Odpowiadam na to: nie! jest to zupełnie niemożliwe! Tego rodzaju umowa, zawarta w celu powstrzymania na zawsze rodu ludzkiego od dalszego oświecenia, byłaby bezwzględnie nieważna i nie posiadałaby mocy nawet wtedy, gdyby została zatwierdzona przez najwyższe władze, parlamenty i najbardziej uroczyste traktaty. Żadne pokolenie nie ma prawa stowarzyszyć się czy sprzysiężyć w tym celu, by pokolenie następne postawić w takim położeniu, w którym nie miałoby ono możliwości rozszerzenia swych (szczególnie tych tak bardzo zalecanych) wiadomości, oczyszczania ich z błędów i w ogóle czynienia dalszych postępów w dziedzinie oświecenia. Byłoby to zbrodnią przeciw naturze ludzkiej, której podstawowym powołaniem jest właśnie postęp w dziedzinie oświecenia; dlatego też potomkowie mają pełne prawo uchwały te odrzucić, jako podjęte w sposób występny i bez upoważnienia. Kamieniem probierczym praw, jakie można uchwalić i nałożyć na lud, jest pytanie: czy lud sam mógłby nałożyć na siebie tego rodzaju prawo? Wprawdzie można by jakieś prawo - jakby w oczekiwaniu lepszego - nałożyć na jakiś określony krótki czas dla wprowadzenia pewnego porządku, ale musi się przy tym każdemu obywatelowi, a zwłaszcza każdemu duchownemu pozostawić wolność, by w charakterze uczonego, publicznie, tzn. w swych pismach omawiał błędy ówczesnego porządku. Wprowadzony porządek istniałby tymczasem dalej, póki publiczne zrozumienie istoty tych spraw nie osiągnęłoby takiego szczebla i tak dalece się nie utrwaliło, że ludzie ci przez połączenie swych (jeśli już nie wszystkich) głosów mogliby wnieść do tronu propozycję, by wziął pod swoją opiekę te gminy, które zgodnie ze swym pojęciem lepszego zrozumienia tych spraw wprowadziły u siebie nowy porządek religijny, nie przeszkadzając jednak w niczym tym, którzy chcieliby pozostać przy starym. Ale ułożyć się w ten sposób, że zachowany zostanie, choćby na okres życia jednego człowieka, trwały ustrój religijny, którego nikomu nie wolno będzie publicznie kwestionować, i doprowadzić przez to do wymazania niejako całego okresu w dążeniu ludzkości do postępów i uczynić okres ten bezpłodnym, a przez to szkodliwym dla potomności - jest bezwzględnie niedozwolone. Człowiek może wprawdzie, jeśli chodzi o jego własną osobę, odsunąć, i to tylko na jakiś czas, konieczność oświecenia się co do tego, o czym powinien wiedzieć - ale rezygnować z oświecenia w ogóle w odniesieniu do własnej osoby, a tym bardziej w odniesieniu do potomności - znaczy gwałcić i deptać nogami najświętsze prawa ludzkości. Tego zaś, czego nawet samemu ludowi nie wolno uchwalać w stosunku do siebie samego, nie może tym bardziej uchwalić monarcha; jego bowiem autorytet ustawodawczy polega właśnie na tym, że jednoczy w swej woli całą wolę ludu; jeśli tylko pilnuje, by wszelkie prawdziwe lub mniemane ulepszenia były zgodne z porządkiem publicznym, może on swoim poddanym pozwolić czynić to, co sami uważają za konieczne dla zbawienia duszy. Cała ta sprawa nie powinna go obchodzić; ma on tylko zapobiegać temu, by jeden nie przeszkadzał przemocą drugiemu w ustalaniu tego, co dla zbawienia jest konieczne i w dążeniu ze wszystkich sił do osiągnięcia tego zbawienia. Monarcha sprzeniewierza się własnemu majestatowi jeśli miesza się do tych spraw przez to, że pisma, w których jego poddani chcą wyjaśnić sobie swoje poglądy, zaszczyca swym nadzorem rządowym i naraża się przez to na zarzut, że Caesar non est supra grammaticos, a tym bardziej jeśli zniża swoją władzę nadrzędną do tego, że popiera w swoim państwie despotyzm duchowy kilku tyranów przeciw reszcie swoich poddanych.
Jeśli więc teraz kto zapyta: czy żyjemy obecnie w oświeconej epoce? -odpowiedź brzmieć będzie: Nie! Ale w epoce Oświecenia. Tak jak się teraz sprawy mają, brak jeszcze wiele do tego, by ludzie, ogólnie biorąc, byli już w stanie albo mogli co najmniej być doprowadzeni do tego, by w sprawach religii kierowali się sami w sposób pełny i słuszny swym rozsądkiem bez obcego kierownictwa. Istnieją natomiast poważne oznaki, że otwiera się przed nimi pole swobodnej pracy nad sobą i że stopniowo zmniejszają się przeszkody, stojące na drodze ogólnego oświecenia, czyli wyjścia ludzi z zawinionej przez nich samych niepełnoletności. Z tego punktu widzenia jest nasza epoka epoką oświecenia albo, inaczej mówiąc: stuleciem Fryderyka.
Panujący, który nie poczytuje sobie za rzecz niegodną powiedzieć, że uważa, iż jego obowiązkiem jest w sprawach religii niczego ludziom nie narzucać i pozostawić im w tej materii zupełną swobodę, słowem, panujący, który odrzuca od siebie nawet butny przydomek tolerancyjnego - panujący taki jest sam człowiekiem oświeconym i zasługuje na to, by wdzięczna potomność czciła go jako tego, który pierwszy wyzwolił ród ludzki - przynajmniej od strony rządu - z niepełnoletności i pozostawił każdemu wolność posługiwania się w sprawach sumienia swym własnym rozumem. Pod jego rządami wolno najbardziej godnym szacunku duchownym - bez naruszania swych obowiązków urzędowych - przedłożyć w charakterze uczonych zupełnie swobodnie i jawnie światu do oceny swe sądy i poglądy różniące się w tym czy innym od przyjętego symbolu wiary; tym bardziej może to czynić każdy inny człowiek, nie krępowany obowiązkami urzędowymi. Panujący tu duch wolności rozszerza się również na zewnątrz, nawet tam, gdzie walczyć musi z przeszkodami zewnętrznymi, stawianymi przez nie rozumiejący samego siebie rząd. Ma on jednak przed sobą przekonywający przykład, świadczący o tym, że w warunkach wolności nie ma najmniejszego powodu do obaw o spokój publiczny i jedność społeczeństwa. Ludzie wydobywają się sami stopniowo ze swego nieokrzesania, o ile tylko celowo i chytrze nie pracuje się nad tym, aby ich w tym nieokrzesaniu utrzymać.
Główny nacisk w swych rozważaniach nad oświeceniem, nad sprawą wydobycia się ludzi z zawinionej przez nich samych niepełnoletności położyłem na sprawy religii, co się tyczy bowiem sztuk i nauk, nasi władcy nie są zainteresowani w odgrywaniu tu roli opiekunów nad swoimi poddanymi, a poza tym jest taka niepełnoletność najszkodliwsza i najsromotniejsza ze wszystkich niepełnoletności. Głowa państwa sprzyjająca oświeceniu idzie jednak w swym sposobie myślenia jeszcze dalej: dochodzi do wniosku, że nawet w sprawach dotyczących jego własnego ustawodawstwa nie jest rzeczą niebezpieczną pozwolić swym poddanym na robienie publicznego użytku ze swego rozumu i na jawne przedstawianie światu swych poglądów na temat lepszego sformułowania wydawanych ustaw, i to nawet w połączeniu z otwartą krytyką już istniejących. Najświetniejszy przykład tego mamy u nas i dzięki temu żaden monarcha nie cieszy się większym szacunkiem niż ten, którego my czcimy.
Ale tylko ten panujący, który, sam oświecony, nie obawia się swego własnego cienia, a jednocześnie dla zapewnienia spokoju publicznego dysponuje liczną dobrze zdyscyplinowaną armią - tylko ten panujący może stawiać sprawę w taki sposób, na jaki nie może sobie pozwolić republika (ein Freistaat): myślcie, ile chcecie i o czym chcecie, ale bądźcie posłuszni! Stajemy tu wobec dziwnego niespodziewanego biegu spraw ludzkich, biegu, w którym - jeśli rozpatrywać go z grubsza - prawie wszystko jest zawsze paradoksalne. Wyższy stopień wolności politycznej wydaje się korzystny dla wolności ducha ludu, ale zarazem stawia jej jednak nieprzekraczalne granice: natomiast wolność o stopień niższa daje duchowi ludu tę przestrzeń, która potrzebna mu jest do pełnego rozwoju swych możliwości. Jeśli bowiem przyroda pod tą twardą skorupą rozwinęła kiełek, o który się najbardziej troszczy: skłonność i powołanie do swobodnego myślenia - to kiełek ten ze swej strony oddziałuje stopniowo na sposób myślenia ludu (który staje się dzięki temu stopniowo coraz bardziej zdolny do działania w wolności), a w końcu także na zasady rządu, który uważa teraz za korzystne dla siebie, by człowieka, który okazuje się już czymś więcej niż maszyną, traktować tak, jak tego wymaga godność ludzka.