DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

indeks  |  antologia religijna  |  antologia filozoficzna  |  filozofia nauki

Wojciech Sady: wykłady

daty odnoszące się do dziejów religii podano kursywą;
do dziejów filozofii czcionką zwykłą;
do matematyki i logiki w nawiasach kwadratowych i podkreślone;
do dziejów nauk przyrodniczych (fizyka, chemia, biologia z medycyną, astronomia, meteorologia, geografia, geologia) w nawiasach kwadratowych;
do dziejów techniki w podwójnych nawiasach kwadratowych;
do dziejów nauk społecznych (psychologia, socjologia, historia, językoznawstwo itd.) w klamrach;
po lewej, małą czcionką, wymieniono wielkie dzieła muzyczne, literackie, malarskie, architektoniczne.

opracował Wojciech Sady

ok. ~200 000  Pojawienie się w centralnej Afryce gatunku homo sapiens
~60 000 pierwsi ludzie opuszczają Afrykę i - po częściowym zmieszaniu się z neandertalczykami - stopniowo zasiedlają Euroazję

ok. ~35 000  Początki malarstwa jaskiniowego

ok. ~16 000 w trakcie ostatniej epoki lodowcowej pierwsi ludzie wkraczają, przez Alaskę, do Ameryki
ok. ~10 000  Ziemię zamieszkuje ok. 5 milionów ludzi.

[[ok. ~10 000]]  Na terenie krajów "żyznego półksiężyca" (Egipt, Syria, Mezopotamia) ludzie zaczynają uprawiać rolę i udomawiać zwierzęta.

[[ok. ~6 000]]  Początki garncarstwa, wytopu ołowiu i miedzi.

ok. ~3500  Ziemię zamieszkuje ok. 15 milionów ludzi.
Powstają pierwsze cywilizacje: państwo Sumerów w Mezopotamii, potem Egipt.

[[ok. ~3500]]  Sumerowie wynaleźli koło, zaczynają produkować szkło i brąz.

[[ok. ~3100 - ok. 3000]]  Wynalazek pisma.
W Mezopotamii pojawia się pismo piktograficzne, później klinowe, na glinianych tabliczkach.
W Egipcie pismo hieroglificzne; początki produkcji papirusu.

[ok. ~2900]  W Egipcie sporządzono pierwszą znaną mapę.
W Mezopotamii pierwsze zapiski dotyczące zjawisk na niebie.

ok. ~2800  Sumerowie grają na lirze.

ok. ~2770  W Egipcie wprowadzono kalendarz: rok miał 365 dni (12 miesięcy po 30 dni i 5 dni dodatkowych).

ok. ~2700  W Mezopotamii powstaje Epos o Gilgameszu, zawierający m.in. opowieść o Potopie.

ok. ~2600-~2580  W Egipcie wzniesiono piramidę Cheopsa.
ok. ~2600  początki cywilizacji Indusu (zwanej też, od pozostałości dwóch dużych miast, cywilizacją Harappy i Mohendżo Daro).

~2600  W Egipcie powstają Teksty Piramid, przedstawiające wędrówkę faraona po zaświatach, wspartą przez ok. 1000 rytualno-magicznych zaklęć.

[ok. ~2500]  Pierwsze znane teksty matematyczne w Mezopotamii. Liczby zapisywane są w systemach dziesiątkowym i sześćdziesiątkowym. Oblicza się pola prostych figur i objętości brył, pierwiastki kwadratowe i odwrotności liczb.

~2334  Początek panowania Sargona I Wielkiego, założyciela państwa Akadu w Mezopotamii (zniszczonego ok. 2210).
ok. ~2200  Początki cywilizacji minojskiej na Krecie (zniszczonej przez wybuch wulkanu w 1628 p.n.e.).

[[ok. ~2200]]  Pierwszy znany przyrząd użytkowy wykonany z żelaza: znaleziony w Turcji sztylet.

ok. ~2150-2000  Odrodzone państwo sumeryjskie w Mezopotamii.
ok. ~1900  W południowej Mezopotamii powstaje państwo babilońskie.
ok. ~1815  W północnej Mezopotamii powstaje państwo staroasyryjskie.
ok. ~1800 Kalendarz babiloński: kolejny miesiąc zaczynał się z nowiem Księżyca, trwał więc 29 lub 30 dni;
aby uzgodnić ten księżycowy kalendarz z cyklem słonecznym dodawano w ciągu 19 lat 7 razy po jednym miesiącu.

[ok. ~1800]  Pierwsze znane teksty matematyczne i medyczne w Egipcie.

~1792-1750  Panowanie Hammurabiego w Babilonii.
Kodeks Hamurabiego, zbiór przepisów prawnych oparty na czci dla bogów i boskiego władcy, a także na zasadzie odpłaty (oko za oko, ząb za ząb).
ok. ~1750  Schyłek, z niewiadomych przyczyn, cywilizacji Indusu.

[ok. ~1750]  Powstaje megalityczne "obserwatorium" astronomiczne Stonehenge (Anglia). (Okrąg, otoczony rowem i wałem, wykonano w tym miejscu ok. ~3000.)

ok. ~1600  powstanie cywilizacji mykeńskiej na Peloponezie.

ok. ~1600  Pierwsze teksty egipskiej Księgi umarłych - zbioru magicznych zaklęć i modlitw.

ok.1500 ~Ariowie wkraczają nad Indus, potem nad Ganges

ok. ~1500  Ariowie w Indiach tworzą najstarsze hymny Rigwedy.

Ziemię zamieszkuje ok. 50 milionów ludzi.

[[ok. ~1400]]  W Syrii pojawiają się pierwsze wyroby z żelaza.

ok. ~1375  Faraon Amenofis IV (Echnaton) ogłasza, że Aton jest jedynym Bogiem. Na krótko w Egipcie zapanowuje pierwsza znana religia monoteistyczna.

ok. ~1210  Upadek Troi. Nieco później potem upada cywilizacja mykeńska, której przedstawiciele mieli zwyciężyć w wojnie trojańskiej. W dziejach Hellady następują cztery "wieki ciemne".
ok. ~1200  Powstają pierwsze fenickie miasta-państwa. Wkrótce Fenicjanie zakładają pierwsze kolonie na wybrzeżach Morza Śródziemnego, sięgające aż po Gibraltar.
ok. ~1124-1103  Nabuchodonozor I władcą Babilonii.
ok. ~1050  Fenicjanie tworzą alfabet fonetyczny.

ok. ~1000  Powstają BRAHMANY - obszerne komentarze do WED.

[ok. ~1000]  Feniccy żeglarze docierają, przez Morze Czerwone, do Indii.

po ~900  W Chinach powstaje Księga przemian - księga wróżb, która w przyszłości da początek chińskiej filozofii.

~X-IX w.  W Judzie powstają teksty "jahwistyczne", włączone później do historycznych ksiąg Biblii hebrajskiej.

ok. ~850  Według opowieści biblijnych w Królestwie Izraela działają prorok Eliasz (zabrany żywcem na rydwanie do nieba), a potem jego uczeń, prorok Elizeusz.

~814  Fenicjanie zakładają Kartaginę.

ok. ~800  W Indiach powstają pierwsze ARANIAKI, komentarze do WED przeznaczone dla pustelników.

~VIII w.  W Izraelu powstają teksty "elohistyczne" (dziś fragmenty Księgi Rodzaju: opowieści o Abrahamie w rozdz. 20-23, sen Jakuba z rozdz. 28 i Księgi Wyjścia: Dekalog 20.1-17; Kodeks Przymierza 20.22-23.33; niewielkie fragmenty w innych księgach biblijnych).

~776  pierwsze Igrzyska Olimpijskie; Hellada (z łaciny: Grecja) wyłania się z "wieków ciemnych".

między ~800 a ~700  HOMER tworzy, wykorzystując istniejące wcześniej pieśni, Iliadę i Odyseję
HEZJOD tworzy Narodziny bogów (Theogonia) oraz Prace i dnie.

ok. ~738-700  W Judzie (Królestwie Południowym), jako doradca królów, działa prorok Izajasz. Jego wypowiedzi wypełniają dziś, prawdopodobnie, rozdziały 1-23 i 28-33 Księgi Izajasza.

~721  Wojska asyryjskie niszczą Izrael (Królestwo Północne).
~710  Wojska asyryjskie zdobywają Babilon, a w ~667 Egipt.
ok. ~650  Na Peloponezie powstało się państwo spartańskie.
Ateny panują nad całą Attyką; zaczynają odbywać się misteria eleuzyńskie.

ok. ~640-610  W Judzie reformy religijne Jozjasza czynią z Jerozolimy jedyne miejsce kultu Jahwe. Powstają teksty "deuteronomiczne" (dziś większość ksiąg Powtórzonego Prawa, Jozuego, Sędziów, Samuela i Królewskich, liczne fragmenty w innych księgach). Po połączeniu ich z tekstami jahwistycznymi i elohistycznymi rodzi się zarys historycznych ksiąg BIBLII HEBRAJSKIEJ.

ok. ~VII w.  W Indiach powstają pierwsze UPANISZADY: Brihadaranjaka, Czhandogja, później inne. Opowiadają o samsarze (wędrówce dusz), przebiegającej zgodnie z prawem karmicznym (czyniący dobro staje się dobry, czyniący zło staje się zły), a także o moksza, czyli wyzwoleniu z samsary, gdy atman, pojąwszy swą tożsamość z brahmanem, osiąga stan określany jako sat-czit-ananda (byt-świadomość-błogość).

~612  Babilończycy niszczą Asyrię
~605  Babilon podbija Syrię, Fenicję i Palestynę i, pod panowaniem Nabuchodonozora II, osiąga szczyty swej potęgi.

ok. ~627-586  W Judzie działa prorok JEREMIASZ. Odradza zbrojną walkę o niepodległość: czcijcie tylko Jahwe i Jemu ufajcie, a On was wyzwoli.

Ziemię zamieszkuje ok. 100 milionów ludzi
ok. ~594  W Atenach, w wyniku reform SOLONA, uwolniono chłopów z poddaństwa, a z jednostek uczyniono obywateli.

~588  Irański prorok, ZARATUSZTRA (gr. Zoroaster), otrzymuje - według tradycji - pierwsze objawienie. (Niektórzy badacze twierdzą jednak, że Zaratusztra żył ok. X w. p.n.e., a może jeszcze wcześniej) To i kolejne objawienia miał spisać w Gathah, najstarszej części świętej księgi zaratusztrian, AWESTY. Czytamy w nich, że Bóg Najwyższy, Ahura Mazda, stworzył niegdyś dwa duchy, z których jeden wybrał dobro, prawdę oraz światło - i stał się Duchem Świętym (Spenta Mainju), a drugi wybrał zło, kłamstwo oraz mrok - i stał się Duchem Złym (Angra Mainju). Obaj powołali do istnienia zastępy pomocników, armię anielską z jednej, a diabelską z drugiej strony. Nasz świat powstał jako teren walki sił dobra z siłami zła, a ludzie mogą opowiedzieć się po którejś ze stron. Siły dobra zwyciężą, a do rozstrzygającej walki poprowadzi je zrodzony z dziewicy Zbawiciel Świata (Saoszjant). Potem nastąpi powszechne zmartwychwstanie i Rozdzielenie (Wizariszin) ludzi na tych, którzy trafią do Domu Pieśni, oraz tych, którzy znajdą się w Domu Kłamstwa. W ten sposób chyba po raz pierwszy w dziejach pojawiła się idea zmartwychwstania i pośmiertnej nagrody bądź kary.

po ~600  LAOZI (Lao tsy), Daode jing (Tao te king, Księga drogi i cnoty), tworzy w Chinach podstawy taoizmu - doktryny społeczno-religijnej.

[~596]  Żeglarze feniccy opływają Afrykę.

~587/586  Wojska babilońskie zdobywają i niszczą Jerozolimę. Żydzi, którzy wcześniej nie uciekli do Egiptu, zostają przesiedleni do Mezopotamii.

~593-ok.571  W Judei, a później w Mezopotamii, działa prorok EZECHIEL. Jego proroctwa, zebrane i przeredagowane zapewne w V w. p.n.e., złożyły się na Księgę Ezechiela. Jest to chyba najwcześniejszy tekst biblijny, w którym otwarcie głosi się monoteizm: Jahwe jest Bogiem jedynym. Jest Bogiem tylko Izraelitów: w przyszłości inne narody zostaną zniszczone lub poddane w niewolę.

ok. ~590-550  W Milecie działają pierwsi filozofowie: TALES z Miletu (świat powstał z wody), ANAKSYMANDER (świat powstał z bezkresu), ANAKSYMENES (świat powstał z powietrza). Rodzi się naturalistyczny pogląd na świat (trzęsienia ziemi, pioruny itd. to nie efekt interwencji bogów, ale zdarzenia naturalne).

ok. ~VI w.  Ze zmieszania Etrusków i Latynów powstają Rzymianie.
~539  Wojska perskie pod wodzą Cyrusa Wielkiego podbijają Babilon.
Wkrótce potem Cyrus pozwala Żydom wrócić do Palestyny.

ok. ~550-~520  Anonimowy prorok, zwany umownie DEUTEROIZAJASZEM, pisze tekst, stanowiący dziś rozdziały 40-55 Księgi Izajasza. Nie tylko twierdzi, podobnie jak Ezechiel, że Jahwe jest Bogiem jedynym, ale zapowiada, że w przyszłości, dzięki zbawczej ofierze Izraela, wszystkie narody uznają Jahwe za swego Boga.

ok. ~540  W Helladzie powstają pierwsze pisma orfickie.

ok. ~530  W Krotonie działa związek religijno-filozoficzny, kierowany przez wpół-legendarnego PITAGORASA z Samos. Pitagorejczycy wierzą w reinkarnację, a także w to, iż świat jest zbudowany z liczb i że liczby rządzą światem.

ok. 530  KONFUCJUSZ (Kong Qiu) w Chinach tworzy podstawy doktryny społeczno-politycznej, która później nabierze też charakteru religijnego. Według tradycji miał napisać Pięcioksiąg konfucjański; jego nauki zebrano w Dialogach konfucjańskich.

ok. ~536  pierwsze przedstawienia teatralne w Atenach
ok. ~520  Ezop, Bajki

~528  (data tradycyjna, bardzo niepewna) Nad Gangesem GAUTAMA SIDDHARTHA doznaje oświecenia (sanskr.bodhi) - i staje się BUDDĄ (sanskryckie buddha = "przebudzony", "oświecony"). Wkrótce potem w Benares pięciu ascetom ogłasza Cztery Prawdy Szlachetne - i w ten sposób puszcza w ruch Koło Prawa, co daje początek buddyzmowi.

ok. ~520  KSENOFANES z Kolonu krytykuje tradycyjne wyobrażenia o bogach ("Gdyby jednak woły, konie czy lwy miały ręce i potrafiły nimi rysować lub czynić to, co umieją ludzie, konie namalowałyby obrazy bogów podobnych do koni, woły do wołów"), zastępując je wyobrażeniem abstrakcyjnym ("Jeden bóg, spośród bogów i ludzi największy, wcale niepodobny do ludzi, ni ciałem, ni myślą").

ok. ~500  W Indiach Mahawira WARDHAMANA (Dźina = "Zwycięzca") daje początek dźinizmowi. Jest to religia ateistyczna, odrzucająca wiarę w Boga, który by stworzył świat i nim kierował, a także ustanawiał prawa moralne. W istniejącym odwiecznie świecie wciąż rodzą się, z prymitywnych form roślinnych, nowe dusze, które następnie, oblepione materią karmiczną, skazane są na wędrówkę od jednego ciała do drugiego. Część dusz będzie odradzać się przez całą wieczność, część natomiast, dzięki skrajnej ascezie - której kulminacją jest śmierć głodowa - uwalnia się od materii i wznosi na szczyt świata, gdzie na zawsze pozostaje w stanie szczęśliwości.

ok. ~500  GOŚALA MASKARIPUTA tworzy ruch religijny adżiwików, charakteryzujący się skrajnym determinizmem i związanym z tym fatalizmem.

ok. ~500  ĆARWAKA tworzy w Indiach system filozofii materialistycznej.

ok. ~500  HERAKLIT z Efezu: wszystko płynie, nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki, ale tymi zmianami rządzi rozumna moc, logos ("słowo").

ok. ~500  PARMENIDES z Elei: jest to, co jest, nie ma tego, czego nie ma. Powstawanie i ginięcie, a także wielość rzeczy, są pozorem. To, co jest, jest jedno, kuliste i nieruchome. Tezy te szeregiem argumentów uzasadnia uczeń Parmenidesa, ZENON z Elei.

~490  Wojska ateńskie pokonują Persów pod Maratonem
~480  Klęska Spartan broniących przed Persami przesmyku Termopile. Ale flota perska zostaje pokonana przez flotę ateńską pod Salaminą.
~479  Hellenowie zwyciężają Persów pod Platejami i Mykale.

Amfiteatr Dioniziosa w Atenach mieści kilkanaście tysięcy widzów.
~472  Ajschylos, Persowie

ok. ~480  Tradycyjna data I soboru buddyjskiego w Radźagryha.

ok. ~460  EMPEDOKLES z Akragas: kulisty świat jest zbudowany z czterech elementów - ziemi, wody, powietrza i ognia - cyklicznie łączonych przez Miłość, a potem rozdzielanych przez Waśń. Pierwsza antycypacja darwinowskiej teorii ewolucji: organizmy żywe powstają w wyniku przypadkowego łączenia się części, przeżywają te z nich, które są należycie zbudowane.

ok. ~450  ANAKSAGORAS z Kladzomen: świat jest zbudowany z nieskończonej liczby elementów, ich łączeniem i rozdzielaniem się rządzi Umysł, mający "wiedzę o wszystkim i największą moc".

[ok. ~450]  OJNOPIDES z Chios ponoć jako pierwszy ustanawia regułę, że konstrukcje czysto geometryczne to te, których dokonuje się przy użyciu jedynie linii i cyrkla. Podaje m.in. sposób na wykreślanie przechodzącej przez dany punkt prostej prostopadłej do prostej danej.

ok. ~450 Zasady prawa karnego, cywilnego, procesowego i sakralnego zostają w Rzymie skodyfikowane w postaci prawa dwunastu tablic.

{ok. ~450}  HERODOT, Dzieje - historia wojen perskich, z interesującymi opisami geograficznymi.

ok. 450    W kręgach kapłanów z odbudowanej w Jerozolimie Świątyni powstają teksty "kapłańskie", tworzące dziś niemal całość Księgi Kapłańskiej oraz Księgi Liczb, włączone też do innych ksiąg historycznych BIBLII (m.in. pierwszy rozdział Księgi Rodzaju, zawierający opowieść o stworzeniu świata przez Elohim w ciągu sześciu dni, a także część opowieści o Potopie z rozdziałów 6-8).
Z tego samego okresu pochodzi część tekstów włączonych później do Księgi Hioba.

ok. ~430  Pitagorejczyk FILOLAOS z Krotonu buduje model świata: w jego środku znajduje się Ogień Centralny, wokół którego krążą Ziemia, Przeciw-Ziemia, Słońce (będące rodzajem lustra), Księżyc, Merkury, Wenus, Mars, Jowisz, Saturn, a dalej gwiazdy "stałe".

ok. ~430  Sofista PROTAGORAS twierdzeniem: "Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, będących, że są, a nie będących, że nie są" daje początek filozoficznemu relatywizmowi.
Sofista GORGIASZ radykalizuje jego pogląd: "Niczego nie ma; gdyby nawet coś było, człowiek nie mógłby tego poznać; gdyby nawet mógł to poznać, nie mógłby tego wyrazić i przekazać innym".

~443-429  Perykles kieruje polityką Aten. Demokracja ateńska osiąga szczyty swego rozwoju.
~431-~404  Wojna peloponeska między Atenami a Spartą, w którą wciągnięte zostają prawie wszystkie helleńskie polis.

ok. ~447-438  FIDIASZ, wielki posąg Ateny Partenos.
~441  SOFOKLES, Antygona.
~423  ARYSTOFANES w Chmurach oskarża Sokratesa o bezbożność i demoralizowanie młodzieży.
ok. ~435-430  FIDIASZ, posąg Zeusa Olimpijskiego w Olimpii.
~431  EURYPIDES, Medea.
~429  SOFOKLES, Król Edyp.
~413  EURYPIDES, Elektra.

[ok. ~430]  HIPPOKRATES z Chios pisze Elementy geometrii, dzieło zaginione, ale jego fragmenty weszły, być może, do dwóch pierwszych ksiąg Elementów Euklidesa. Wykazuje, chyba za pomocą metody "wyczerpywania", że pole powierzchni koła jest proporcjonalne do kwadratu promienia. Próbuje dokonać kwadratury koła, co jest, jak dziś wiemy, zadaniem nierozwiązywalnym, natomiast udaje mu się dokonać kwadratury niektórych "księżyców".

[ok. ~430]  TEODOR z Cyreny dowodzi, że - we współczesnej terminologii - pierwiastki kwadratowe z 3, 5, 6, ..., 17 są liczbami niewymiernymi. (Kto wcześniej dowiódł, że pierwiastek kwadratowy z 2 jest liczbą niewymierną, nie wiadomo.)

[ok. ~420]  BRYSON z Heraklei, próbując dokonać kwadratury koła, wpisuje weń i opisuje na nim ciąg wielokątów foremnych o wciąż rosnącej liczbie boków.

[ok. ~420-~370]  HIPOKRATES z Kos tworzy słynną szkołę medyczną. W ciągu następnych stu lat powstanie zbiór ok. 58 pism medycznych określany mianem KORPUSU HIPPOKRATEJSKIEGO.

{ok. ~410}  TUKIDYDES, Wojna peloponeska. Genialna opowieść historyczna o pierwszych latach wojny między Atenami a Spartą.

ok. ~410  LEUKIPPOS, a za nim DEMOKRYT z Abdery: jest to, co jest (niezmienne atomy) i jest to, czego nie ma (próżnia). Gdy poruszające się w próżni atomy łączą się, powstają z nich widzialne rzeczy, gdy się rozłączają, rzeczy giną. Barwy, zapachy itp. nie istnieją, są jedynie zjawiskami, zależnymi od konfiguracji i ruchów atomów.)

[ok. ~400]  ARCHYTAS z Tarentu próbuje wyznaczyć długość boku sześcianu o objętości dwukrotnie większej od objętości sześcianu danego. Problem ten jest, jak dziś wiemy, metodami geometrycznymi nierozwiązywalny, ale szereg wyników uzyskanych przez Archytasa weszło, jak się zdaje, do VIII księgi Elementów Euklidesa.

~399  Z wyroku sądu ludowego w Atenach ginie SOKRATES, oskarżony o bezbożność i demoralizowanie młodzieży.
~399-386 PLATON w Megarze i na Sycylii tworzy literacki portret Sokratesa w dialogach, z których najważniejsze to: Obrona Sokratesa i Protagoras.
Następnie w dialogach Gorgiasz i Menon zaczyna formułować zasady własnej filozofii.

~387  PLATON zakłada w Atenach Akademię. W ciągu kilkunastu następnych lat powstają jego najważniejsze dialogi: Fajdros, Fedon, Państwo i Uczta.

[ok. ~350]  EUDOKSOS z Knidos tworzy pierwszy matematyczny model ruchów planet. Model ten, rozwinięty przez KALLIPPOSA, będzie podstawą obrazu świata jako całości zbudowanego przez Arystotelesa: kulista Ziemia tkwi nieruchomo w środku kulistego świata, koncentryczne sfery niebieskie wirują wokół Ziemi w taki sposób, że każda przejmuje ruch sfery wobec niej zewnętrznej i dodaje do tego własny, jednostajny ruch wirowy wokół właściwej dla siebie osi i z właściwą sobie prędkością.
[ok. ~350] HERAKLIDES z Pontu: Ziemia wiruje wokół własnej osi.

~367-347  PLATON - może pod wpływem przebywającego wówczas w Akademii Arystotelesa - pisze dialogi krytyczne w stosunku do własnej filozofii, z których najważniejsze to Parmenides oraz Prawa.
Pisze też słynny tekst, o którym wówczas powiadano, że jest plagiatem - tak czy inaczej ma on niewiele wspólnego z wcześniejszymi dialogami: Timajos.

~347  Wkrótce po śmierci Platona jego najwybitniejszy uczeń, ARYSTOTELES ze Stagiry, opuszcza Akademię (gdyż bardziej należy cenić prawdę niż przyjaciół). W Assos, a później na Lesbos, wraz ze swym uczniem i przyjacielem, Teofrastem, zaczyna badania nad zwierzętami. Zapewne te badania dadzą początek jego wielkiemu systemowi filozoficznemu.

~343  Arystoteles zostaje wychowawcą syna Filipa II Macedońskiego, Aleksandra.
~338  Po zwycięstwie pod Cheroneą nad połączonymi wojskami Aten i Teb Filip II Macedoński opanowuje całą Helladę.
~334  Syn Filipa i uczeń Arystotelesa, Aleksander III Wielki, wkracza na czele 35-tysięcznej armii macedońsko-helleńskiej do Azji.
~333  Wojska Aleksandra zwyciężają armię perską pod Issos. ~331 Perskie królestwo Achemenidów upada.
~327  Aleksander Wielki dociera ze swą armią nad Indus.

~335-323  ARYSTOTELES ze Stagiry, korzystając zrazu z poparcia i pieniędzy Aleksandra, zakłada w Atenach Liceum i kieruje nim; w tym czasie powstaje zapewne większość tekstów, z których w I w. p.n.e. Andronikos z Rodos utworzył KORPUS ARYSTOTELESOWSKI. Łącząc tematycznie zapiski o roboczym najczęściej charakterze - zarówno pisma Arystotelesa, jak i jego uczniów i współpracowników - Andronikos stworzył dzieła, które zgodnie z uwagami Arystotelesa należy podzielić na cztery grupy.
Organon, czyli zbiór pism z zakresu logiki, ma charakter propedeutyczny; najważniejsze z nich to: Kategorie, Hermeneutyka, Analityki pierwsze, Analityki wtóre i Topiki.
Filozofia teoretyczna zawarta jest w zbiorach, z których najważniejsze są: Fizyka, O niebie, O powstawaniu i niszczeniu, Meteorologika, Zoologia, O częściach zwierząt, O ruchu zwierząt, O rodzeniu się zwierząt, O duszy i Metafizyka.
Filozofia praktyczna wyłożona jest w zbiorach: Etyka nikomachejska, Etyka eudemejska, Etyka wielka i Polityka.
Do filozofii wytwórczej należą: Poetyka i Retoryka.

[~330-325]  Pyteasz z Massalii dopływa prawdopodobnie do Norwegii, a Nearch od ujścia Indusu do ujścia Eufratu.

~326  Zwycięstwo w II wojnie samnickiej czyni z Rzymu najpotężniejsze państwo w Italii.
~323  Śmierć Aleksandra Wielkiego. Rozpad jego imperium na państwa Ptolemeuszów (Egipt), Seleucydów (m.in. Syria i Palestyna) i Antygonidów.

ok. ~325  PIRRON z Elidy zakłada szkołę filozoficzną. Wg relacji Cycerona (najstarszej z zachowanych) miał być moralistą, relacje późniejsze przedstawiają go jako inicjatora sceptycyzmu "pirrońskiego".

~322-~287  Scholarchą Liceum jest TEOFRAST Z Eresos. Z jego pism zachowały się m.in. Badania nad roślinami, O przyczynach w świecie roślinnym, O kamieniach, O ogniu, Metafizyka.

~312  Rzymianie zaczynają budować Via Appia (z Rzymu do Kapui), pierwszą ze słynnych dróg, jakie w przyszłości splotą imperium.

~307-~270  EPIKUR z Samos zakłada pod Atenami Ogród i naucza tam do śmierci.
Filozofię dzielił na trzy części: kanonikę, fizykę i etykę; dwie pierwsze pełniły funkcje służebne wobec trzeciej. W Kanonie zawarł rozważania, które dziś zaliczylibyśmy do teorii wiedzy. Fizykę, czyli teorię bytu, przedstawił w liczącym 37 ksiąg dziele O przyrodzie. W O sposobie życia i O najwyższym dobru przedstawił zasady etyki. Wszystkie wymienione dzieła zaginęły. Z jego dorobku zachowały się: Główne myśli, List do Herodota, List do Pytoklesa i List do Menoikeusa.

ok. ~300  ZENON z Kition zakłada szkołę stoików. Żadne z jego pism - z których najważniejszy był prowokacyjny traktat O państwie - nie zachowało się.

[ok. ~295]  W Aleksandrii założone zostaje Muzeum, w którym pracować będą wielcy uczeni starożytni: matematycy, astronomowie, geografowie, optycy, fizjolodzy i inni (ale nie będzie wśród nich filozofów). Założono też Bibliotekę, największy w starożytności księgozbiór - w szczytowym okresie gromadzono w nim kilkaset tysięcy zwojów z tekstami greckimi, hebrajskimi, perskimi, indyjskimi, etiopskimi i innymi.

[ok. ~290]  W Aleksandrii EUKLIDES - o którym jako o człowieku nic nie wiadomo - pisze Elementy, zawierające aksjomatyczny system geometrii w postaci tak doskonałej, że niczego właściwie do niego nie dodano aż do XIX w. Ale różnice stylu między poszczególnymi księgami każą podejrzewać, że albo jest to praca zbiorowa, albo że Euklides dość niewolniczo korzystał z prac swych poprzedników.

~286-~269  scholarchą Liceum jest STRATON z Lampsakos, zwany Fizykiem. Zaraz po jego śmierci Liceum bezpowrotnie podupada.

[ok. ~286-269]  ARYSTARCH z Samos, na podstawie pomiarów (dziś można część z użytych przez niego sposobów kwestionować) ustala, że Słońce jest 19 razy dalej od Ziemi niż Księżyc, a Księżyc jest oddalony od Ziemi o ok. 10 jej średnic. Wkrótce potem (ten jego tekst zaginął, znamy jedynie krótkie relacje Archimedesa, Plutarcha i innych) formułuje teorię heliocentryczną: Ziemia, wraz z innymi planetami, obiega Słońce dookoła, a gwiazdy są niesłychanie daleko (nie dostrzegamy bowiem rocznej paralaksy gwiezdnej).

[ok. ~280]  HEROFILOS z Chalkedonu i ERASISTRATOS z Keos prowadzą słynne badania anatomiczne. Dokonują sekcji zwłok, a także wiwisekcji. Opisują budowę mózgu, rozróżniają nerwy sensoryczne i motoryczne. Badają budowę oka, serca, wątroby, dwunastnicy i innych narządów wewnętrznych. Pokarm, po mechanicznym rozdrobnieniu w żołądku jest rozprowadzany przez żyły po całym organizmie. Natomiast tętnicami rozchodzi się powietrze. Ich prace bez wyjątku zaginęły.

ok. ~268  Scholarcha Akademii ARKEZYLAOS Z Pitane skierowuje szkołę na tory sceptycyzmu. Twierdził: "niczego nie wiem, nawet tego, że nie wiem". Pism po sobie nie pozostawił. Później jego "akademicki" sceptycyzm przeciwstawiano sceptycyzmowi "pirrońskiemu" (zob. ~325).

[[ok. ~260]]  KTESIBIOS konstruuje pompy tłokowe, organy hydrauliczne, precyzyjne zegary wodne.

~284-247  W Aleksandrii powstaje SEPTUAGINTA, przekład ksiąg BIBLII HEBRAJSKIEJ na język grecki. Przekład ten - który miał powstać w cudowny sposób, a przez wielu myślicieli chrześcijańskich pierwszych wieków uważany był za natchniony - "ufilozoficznił" tekst, w miejsce wyrażeń antropomorficznych podstawiając abstrakcyjne.

~250  III sobór buddyjski w Patalipurze, zwołany przez cesarza Aśokę - który wcześniej zjednoczył Indie - ustala kanon TRIPITAKI (spisany dwa wieki później na Cejlonie w języku pali).
~246 Aśoka ogłasza buddyzm religią państwową. Na skałach wykute zostają Edykty cesarza Aśoki, zawierające etyczne wskazania buddyzmu.

ok. ~III w.  W Indiach następuje ostateczna redakcja Bhagawadgity.

~232-208  CHRYZYP z Soloi staje na czele szkoły stoickiej i na podstawie dość chaotycznych pism Zenona opracowuje zwarty system filozoficzny ("gdyby nie było Chryzypa, nie byłoby Stoi"). Żadne z jego dzieł nie zachowało się. (Jego pisma zaginęły, poglądy znamy jedynie z omówień powstałych w czasach Cesarstwa Rzymskiego).

[ok. ~230]  ERATOSTENES z Kurene, na podstawie pomiaru kąta, pod jakim w Aleksandrii w dniu przesilenia letniego świeciło Słońce i wiedzy, że w Sjene świeci ono wtedy pionowo, podał poprawną wartość obwodu Ziemi. Sporządził wzorcowe mapy wielu krain, próbował też określić daty najważniejszych wydarzeń od upadku Troi. W matematyce sformułował ideę "sita Eratostenesa".

[ok. ~240-~212]  ARCHIMEDES z Syrakuz tworzy najznakomitsze w starożytności dzieła matematyczne, oparte na metodzie wyczerpywania i dowodach m.in. metodą redukcji do absurdu. Zachowały się:
O wymierzaniu koła (zawiera wzór na powierzchnię koła i podaje, że wartość Π mieści się między 3 10/71 a 3 10/70);
O kuli i walcu (zawiera m.in. wzory na pole powierzchni i objętość stożka, walca i kuli);
O konoidach i sferoidach (szereg twierdzeń dotyczących krzywych stożkowych);
O spiralach (dwadzieścia kilka dowiedzionych twierdzeń na temat stycznych do spiral i pól powierzchni ich wycinków);
Kwadratura paraboli (24 dowiedzione twierdzenia, m.in. "pole powierzchni dowolnego segmentu paraboli jest równe czterem trzecim trójkąta mającego tę samą podstawę co ów segment i taką samą wysokość" [17]);
O liczeniu piasku (abstrakcyjny tekst, wspominający heliocentryczną koncepcję Arystarcha, w którym faktycznie chodzi o znalezienie sposobu zapisu niesłychanie wielkich liczb);
Metoda twierdzeń mechanicznych (tekst odkryty w 1907 r.; wyprowadza się nim wzory na pola powierzchni figur, zawieszając je na ramieniu dźwigni dwustronnej, na której drugim końcu wisi figura o znanej powierzchni, figury są cięte na nieskończenie wiele pionowych linii, które równoważone są parami, a następnie sumowane by policzyć pole; analogiczna metoda stosowana jest w celu obliczania objętości brył; współczesny matematyk uzna to za procedurę całkowania, jednak Archimedes przedstawia swoją metodę jedynie jako wstęp do rozważań "prawdziwie" matematycznych).
Pisze też dwie genialne rozprawy z zakresu statyki i hydrostatyki:
O równowadze płaszczyzn (aksjomatyczny tekst, zawierający dowody 25 twierdzeń dotyczących głównie położeń środków ciężkości trójkątów, wycinków parabol i innych figur),
O ciałach pływających (aksjomatyczny tekst, zawierający prawo wyporu: "Jeśli dowolne ciało stałe lżejsze niż ciecz zostanie w niej umieszczone, to zanurzy się ono tak głęboko, że waga tego ciała będzie równa wadze wypartej cieczy [twierdzenie 5]; "Jeśli ciało stałe cięższe niż ciecz zostanie w niej umieszczone, opadnie na dno i będzie, gdy zważy się je w cieczy, lżejsze od swej prawdziwej wagi o wagę wypartej cieczy" [twierdzenie 7]; w Księdze II znajduje się szereg dowiedzionych twierdzeń o paraboloidach obrotowych zanurzonych w cieczy).

~218  Wojska kartagińskie dowodzone przez Hannibala przechodzą przez Alpy, a w ~216 zwyciężają Rzymian pod Kannami.
~212  Rzymianie zdobywają Syrakuzy - i zabijają Archimedesa (krążą legendy o tym, jak wcześniej, podczas oblężenia, budowane przez niego dźwigi wywracały rzymskie statki, a wklęsłe zwierciadła zapalały ich żagle).
~217  początek budowy Wielkiego Muru w Chinach.

~213  Spalenie w Chinach ksiąg konfucjańskich. Prześladowanie konfucjanistów.

[ok. ~200]  APOLLONIOS z Perge, Konika (Stożkowe, zachowały się pierwsze cztery księgi po grecku i trzy kolejne w przekładzie arabskim, księga VIII zaginęła), a w niej teoria przecięć stożkowych. Apollonios sformułował też teorię ruchu Słońca po ekscentrycznym okręgu i dał początek teorii epicykli i deferentów w astronomii.

[~II w.]  SELEUCUS z Babilonu - jedyny w starożytności znany nam zwolennik heliocentrycznego systemu Arystarcha - wyjaśnia przypływy i odpływy mórz wpływem Księżyca.

~167  Profanacja Świątyni Jerozolimskiej doprowadza do wybuchu w Palestynie powstania machabejskiego przeciw panowaniu Seleucydów. Przez następne sto lat istnieć będzie niepodległe państwo Żydów. Szczególnie ważną rolę odgrywać w nim będzie związane z kapłanami stronnictwo saduceuszy. Część z kapłanów, którzy utracili wpływy, przenosi się na pustynię i tworzy stronnictwo esseńczyków. W Palestynie i w diasporze powstaje stronnictwo faryzeuszy.

~167-~137  Scholarchą Akademii jest sceptyk KARNEADES z Cyreny. Krytykował zwłaszcza poglądy Chryzypa ("gdyby nie było Chryzypa, nie byłoby mnie"). Pism po sobie nie pozostawił.

~146  Rzymianie ostatecznie unicestwiają swego głównego wroga, Kartaginę; w tym samym czasie podporządkowują sobie Macedonię i Grecję.
~146/145  Prześladowanie Greków w Aleksandrii. Uczeni pracujący w Muzeum opuszczają miasto. Kończy się złoty okres nauki aleksandryjskiej.

[ok. ~145-~126]  HIPPARCH z Nikai tworzy mapę nieba, zawierającą położenia co najmniej 850 gwiazd, a używając jej i zestawiając wyniki obserwacji z okresu 160 lat odkrywa precesję punktów równonocy. Ustala długość roku na 365 + 1/4 - 1/300 dnia. Wykorzystując wyniki obserwacji zaćmienia Słońca dokonanych jednocześnie w Hellesponcie i Aleksandrii oblicza, że średnia odległość Ziemia-Księżyc wynosi ok. 67 promieni ziemskich (dziś przyjmujemy ok. 60). Wzorując się na teorii Apolloniosa opracowuje matematyczną teorię ruchu Księżyca. A wreszcie podejmuje próbę modyfikacji teorii ruchów ciał Arystotelesa, która podjęta po wiekach przez Jana Filoponosa (VI w.) i Jana Buridana (XIV w.) doprowadzi do ukształtowania się pojęcia ruchów bezwładnych.

ok. ~145-~130  PANAJTIOS z Rodos, reprezentant "średniego" stoicyzmu, przebywa w Rzymie, w otoczeniu Scypiona młodszego. Przekazuje Rzymianom eklektyczną wersję stoicyzmu, zmieszanego z platonizmem i arystotelizmem. Jego dzieła zaginęły.

~136  Po okresie prześladowań (zob. ~213) konfucjanizm zostaje w Chinach ogłoszony religią państwową.

~86  Zdobycie i złupienie Aten przez Sullę. Być może wtedy z miasta wywieziono skrzynię z rękopisami Arystotelesa i jego uczniów.
Od tego czasu wybitniejsi filozofowie działają poza Atenami.

ok. ~90-~50  POSEJDONIOS z Apamei, drugi wybitny przedstawiciel "średniego stoicyzmu", prowadzi badania nad ruchami ciał niebieskich, znajdując m.in. w zjawisku przypływów i odpływów mórz potwierdzenie dla astrologii. Jego pisma zaginęły.

ok. ~80  ANTIOCH z Askalonu łączy poglądy Platona, Arystotelesa i stoików w eklektyczny system: twierdzili ono to samo, używali jedynie różnej terminologii.

~I w.  AINEZYDEMOS w zaginionych Dyskursach pirrońskich formułuje dziesięć tropów sceptycznych.

od ~70  W słynnych mowach Przeciw Werresowi, Przeciw Katylinie i innych
Cyceron broni ideałów republikańskich przeciwko tym, którzy państwo rzymskie przekształcą w Cesarstwo

~63  Rzymianie zajmują Judeę i włączają ją do prowincji syryjskiej.

ok. ~60  Księga Mądrości - włączona do katolickiego i prawosławnego Starego Testamentu, choć nie ma jej w Biblii hebrajskiej i protestanckiej - wprowadza Bożą Mądrość niemal jako istotę odrębną od Boga, a pośredniczącą między Nim a światem.

~60  Cezar, Marek Krassus i Pompejusz Wielki zawierają I triumwirat.
~58-51  Cezar podbija Galię (tereny dzisiejszej Francji).

ok. ~55  LUKRECJUSZ (Titus Lucretius Carus) w poemacie O naturze wszechrzeczy przedstawia filozofię epikurejską, zabarwiając ją nutą melancholii.

{ok. ~55-50}  CYCERON (Marcus Tullius Cicero) w O oratorze, O państwie, O prawach dokonuje najgłębszej analizy systemu rządów w państwie rzymskim, jaka powstała w starożytności.

~46-44  CYCERON tworzy podstawy filozoficznej łaciny w eklektycznych rozprawach, z których najważniejsze to Paradoksy stoickie, O naturze bogów, O przeznaczeniu, Zagadnienie najwyższego dobra, O powinnościach. ~43, za krytykowanie w Filipikach Marka Antoniusza, zostaje zabity.

~46  Cezar wprowadza kalendarz juliański. Rok trwa 365 dni i dzieli się na 12 miesięcy, raz na cztery lata dodawany jest jeden dzień.
~44  Zabójstwo Cezara.

~42-39  Wergiliusz, Bukoliki (Eklogi).
~35-30  Horacy, Satyry, Epody (Jamby).

~31  Po morskiej bitwie pod Akcjum zwycięski Oktawian przekształca Egipt (~30) w prowincję rzymską.
~27  Oktawian otrzymuje tytuł Augusta ("Wzniosłego"). Mimo zachowywania przez jakiś czas pozorów Rzym staje się cesarstwem.
~37-~4  Herod Wielki królem Judei. ~20  Początek rozbudowy Świątyni Jerozolimskiej.

~29-~17  Wergiliusz, Eneida
~20-~13  Horacy,Pieśni

~29-~17?  Na Cejlonie, w języku pali, spisana zostaje TRIPITAKA ("trójkosz"), kanoniczne teksty buddyzmu therawady (hinajany). Ponoć teksty, przekazywane ustnie, zostały ustalone w połowie III w. p.n.e. Dzielą się na trzy kosze. Winaja-pitaka ("kosz dyscypliny") zawiera reguły obowiązujące mnichów. Monumentalna Sutta-pitaka ("kosz kazań") podzielona jest na pięć części; do piątej, Khuddaka-nikaja ("zbiór drobnych tekstów"), należy Dhammapada. Abhidhamma-pitaka ("kosz wyższej doktryny") zawiera dodane później objaśnienia, klasyfikacje, definicje.

między ~II a IV w.  wg tradycji filozof i mistyk PATAŃDŹALI spisuje Jogasutry, czyli "Traktat o jodze". Joga jest to "powściągnięcie zjawisk świadomości" [1,2], prowadzące do wyzwolenia puruszy (ducha) z więzów prakryti (świata widzialnego).

[[~13]]  WITRUWIUSZ, O architekturze ksiąg dziesięć. Ważne źródło informacji o technice w starożytności.

[[przed ~7]]  CELSUS, O lecznictwie.

[ok. 1]  STRABON, Geographika. Dzieło geograficzne w 17 księgach.

Na Ziemi żyje ok. 200-250 milionów ludzi

6  Rzymianie włączają Palestynę do prowincji syryjskiej. Ogłoszony przez Kwiryniusza, w celu ustalenia należności podatkowych, spis ludności prowadzi do wybuchu - krwawo stłumionego - powstania pod wodzą Judy Galilejczyka.

ok. 20-50  Żyd FILON z Aleksandrii pisze szereg dzieł, w których elementy judaizmu łączy z ideami myślicieli helleńskich i hellenistycznych.

ok. 27  Z powodów politycznych w Judei ginie prorok JAN Chrzciciel.

między 28 a 33  W Galilei przez rok (według ewangelii synoptycznych) naucza JEHOSZUA z Nazaretu, który w kilka dni po przybyciu do Jerozolimy (z niejasnych powodów) ginie ukrzyżowany. Według innej relacji (Ewangelia Jana) jego nauczanie trwało dwa lub trzy lata, a miało miejsce zarówno w Galilei, jak i w Judei.
Wkrótce potem w Jerozolimie zaczyna działać grupa żydochrześcijan, kierowana przez Jakuba brata Jezusa, Szymona zwanego Piotrem i Jana. Głoszą, że Jehoszua był Mesjaszem ("Pomazańcem") przysłanym przez Boga do Żydów.

ok. 38-65  "Apostoł narodów" PAWEŁ z Tarsu (nawrócony na chrześcijaństwo faryzeusz ze szkoły Hillela), czyni w chrześcijaństwa - mimo protestów Jakuba i Piotra - religię uniwersalistyczną, skierowaną do wszystkich ludzi. W Antiochii, a także w trakcie podróży misyjnych po Azji Mniejszej i Grecji, pisze listy:
Pierwszy List do Tesaloniczan (ok. 50), List do Galatów (ok. 54), Pierwszy List do Koryntian i Drugi List do Koryntian, List do Rzymian (ok. 60), List do Filipian i List do Filemona. Autorstwo przypisywanych mu jeszcze sześciu lub siedmiu listów jest wątpliwe. W tych pisanych po grecku tekstach Paweł używa imienia Iesous (stąd pochodzi m.in. polskie Jezus). Twierdzi, że Jezus był Pomazańcem (po grecku: Chrystusem), który swą męczeńską śmiercią odkupił grzech Adama, a przez zmartwychwstanie pokonał śmierć, umożliwiając tym, którzy w niego uwierzą, zbawienie wieczne. Od czasu przyjścia wiary nie jesteśmy już poddani Prawu Mojżeszowemu.

[ok. 40]  DIOSKURIDES Pedanios, De materia medica. Traktat o środkach leczniczych, zwłaszcza o ziołach, używany do XVII w.

[55-68]  HERON z Aleksandrii, Pneumatyka, O budowie machin miotających pociski, O budowie automatów. Dziś niektórzy twierdzą, że Heron był tylko kompilatorem, który streszczał znajdujące się w Bibliotece dzieła sprzed wieków. W każdym razie nic nie wskazuje na to, żeby opisywane przez niego maszyny (m.in. młynek parowy) były stosowane w praktyce.

64  Wielki pożar Rzymu, po którym cesarz Neron zarządza prześladowania chrześcijan, oskarżając ich o podpalenie miasta.
Zabito ich chyba ok. 300, w tym - według dość wiarygodnego przekazu - Pawła z Tarsu i Piotra.

ok. 63-65  Senator rzymski, stoik SENEKA, pisze swe najważniejsze dzieło, Listy moralne do Lucyliusza. Wkrótce potem, po nieudanym zamachu na życie Nerona, popełnia samobójstwo.

66  W Palestynie wybucha powstanie przeciwko Rzymianom.
70  Rzymianie burzą zbuntowaną Jerozolimę, a wraz z nią Świątynię (z której pozostał tylko fragment muru oporowego, zwany dziś "Ścianą Płaczu").
70-82  Budowa Koloseum w Rzymie.

[79]  Usiłując nieść pomoc mieszkańcom mieszkańcom Pompejów ginie dowodzący flotą PLINIUSZ STARSZY. Pozostała po nim monumentalna Historia naturalna, a w niej, przejęta od filozofów i uczonych greckich, kosmologia, geografia, wywody o człowieku, zwierzętach, roślinach, medycynie, minerałach.

ok. 70-80  Nieznany autor spisuje Ewangelię Marka. Opowiada w niej o nauczycielskiej działalności Jezusa; pierwotny tekst kończył się na 9 wierszu 16 rozdziału (a więc nie zawierał relacji dotyczących spotkań z Jezusem wskrzeszonym z martwych).

ok. 70-100  Powstają Ewangelia Mateusza i Ewangelia Łukasza (a także jej dalszy ciąg, czyli Dzieje Apostolskie). Do obu włączono ok. 90% tekstu Ewangelii Marka, dodając (w dużym stopniu te same, choć inaczej skomponowane) mowy Jezusa, a także (niezgodne ze sobą) relacje o jego cudownych narodzinach i o spotkaniach z Jezusem wskrzeszonym z martwych.

ok. 100  Powstaje Ewangelia Jana.

ok. 100  Synod żydowski w Jabne (Jawne, Jamnia) ustala kanon BIBLII HEBRAJSKIEJ (włączono do niej 39 ksiąg), prawdopodobnie ogłasza też, że Jehoszua z Nazaretu nie był Masjaszem - i wyklucza żydochrześcijan z synagogi.

96  Początek panowania cesarskiej dynastii Antoninów (do 192).
Cesarstwo Rzymskie - zamieszkałe przez ok. 80 milionów ludzi - osiąga szczyty swojej potęgi.

po 100  Ze zmieszania filozofii pitagorejsko-platońskiej, hellenistycznego judaizmu, chrześcijaństwa, a także religii egipskich, perskich i indyjskich, rodzi się gnostycyzm.

ok. 100-120  PLUTARCH, Moralia, a także Żywoty sławnych mężów.

{ok. 100-120}  TACYT, Dzieje, Roczniki i inne dzieła historyczne.

ok. 130  Umiera były niewolnik, filozof stoicki, EPIKTET. Rzymski arystokrata, Arrianus, publikuje (dziś w połowie zaginione) notatki z jego wykładów, Diatryby, a także ich streszczenie, czyli Encheiridion.

132-135  W Judei antyrzymskie powstanie Bar Kochby - w którym rabbi Akiba rozpoznał Mesjasza.
Krwawo stłumione, doprowadza do wysiedlenia resztek Żydów z Judei.

120-130  BAZYLIDES w Aleksandrii tworzy jedną z najbardziej wpływowych szkół gnostyckich.

140-150  W Rzymie powstaje gnostycki ruch WALENTYNA.

144-160  MARCJON z Synopy zakłada swój gnostycki kościół.

[ok. 150]  Wielki geograf i astronom PTOLEMEUSZ w dziele Megale syntaxis, znanym bardziej pod zarabizowanym tytułem Almagest, daje wykład systemu astronomicznego, w którym rozwija idee Apolloniosa i Hipparcha (~III-~II). Pisze też jeden z najbardziej wpływowych podręczników astrologii, Tetrabiblios. W dziele Nauka geograficzna przedstawia mapę zamieszkanego świata.

ok. 150-167  JUSTYN Męczennik, a Apologii podejmuje pierwszą ważną próbę pogodzenia chrześcijaństwa z grecką filozofią. W Dialogu z Żydem Tryfonem podejmuje rozprawę z tradycją judaistyczną.

ok. 180  TACJAN Syryjczyk, być może uczeń Justyna Męczennika, pisze Mowy przeciwko Grekom, w których - wbrew poglądom swego mistrza - twierdzi, że rzekome dokonania filozofów to "cudzołożne" plagiaty z Ksiąg Mojżeszowych.

161-180  MAREK AURELIUSZ cesarzem. W trakcie wypraw wojennych robi, w duchu stoickim, zapiski ta is heauton = "dla siebie samego", znane jako Rozmyślania.

[ok. 165-201]  GALEN, lekarz gladiatorów w Pergamonie, a następnie rodziny cesarskiej w Rzymie, tworzy dzieła z zakresu medycyny i anatomii. Jego zachowane prace zajmują dziś ok. 10 000 stron druku, najsłynniejszą jest chyba podręcznik lekarski Protreptyk.

przed 200  Julian TEURG (?), Wyrocznie chaldejskie. W tym dziele platonizm przyjmuje postać objawienia religijnego. Uwidacznia się w nim wpływ wierzeń mezopotamskich. Stało się podstawą magicznych praktyk teurgicznych, stosowanych przez wielu filozofów neoplatońskich jako środki nawiązywania łączności z bogami.

ok. 200  Powstaje 17 traktatów, przypisywanych legendarnemu HERMESOWI Trismegistesowi ("po trzykroć wielkiemu"), które łącznie tworzą Corpus Hermeticum. Mieszają się w nich wpływy greckie z egipskimi. Uważane za objawione, miały wtajemniczonych wznosić do boskości dzięki wykorzystaniu energetycznej jedności kosmosu. Wywarły wielki wpływ na filozofię późnej starożytności, a także m.in. na praktyki alchemiczne.

ok. 195-220  TERTULIAN w De anima (O duszy), Przeciw Marcjonowi, Przeciw Prakseaszowi i innych pismach tworzy podstawy chrześcijańskiej łaciny. Ostrzega przed łączeniem chrześcijaństwa z filozofią: "Ateny nie mają nic wspólnego z Jerozolimą, a Akademia (Platońska) z Kościołem", należy za Apostołem Narodów, Pawłem z Tarsu, "kłaść szczególny nacisk na unikanie filozofowania", "po Chrystusie nie potrzebujemy już żadnych badań". Na tej podstawie ukuto powiedzenie credo quia absurdum (wierzę, bo to, w co wierzę, jest absurdem).

ok. 150-250  NAGARDŻUNA tworzy podstawy madhjamaki, jednej z najważniejszych szkół buddyzmu mahajany. Dokonał się "drugi obrót koła Dharmy".

ok. 200  Rabin JUDA HA-NASI dokonuje ostatecznej redakcji Miszny, zbioru praw religijnych uzupełniającego Prawo Mojżeszowe, a przekazanych w tradycji ustnej.

ok. 200  SEKSTUS EMPIRYK, Zarysy pirrońskie. W tym dziele, a także w księgach Przeciw logikom, Przeciw fizykom i Przeciw etykom, Sekstus przedstawił podstawowe założenia i strategie starożytnego sceptycyzmu, m.in. dziesięć tropów Ainezydemosa.

ok. 200  ALEKSANDER z Afrodyzji pisze pierwsze wielkie komentarze do CORPUS ARISTOTELICUM (zob. ~335-323), zapoczątkowując w ten sposób tradycję, która trwać będzie do XV w. Zachowały się komentarze Aleksandra do ksiąg I-V Metafizyki, księgi A Analityk pierwszych, Topik, O zmysłach, Meteorologiki, a także parę traktatów teoretycznych.

ok. 200-250  DIOGENES LAERTIOS, Żywoty i poglądy słynnych filozofów. Jedyna zachowana starożytna historia starożytnej filozofii greckiej, obejmująca okres od ~VI do ~I w. Pełna mitów i błędów, ale nieoceniona zwłaszcza jako źródło wiedzy o filozofii Epikura i stoików.

[ok. 250]  DIOFANTOS z Aleksandrii, Arithmetica. Najważniejsze dzieło z zakresu arytmetyki, jakie pozostało po starożytnych Grekach. Brak liczb ujemnych, a także zera, uniemożliwił osiągnięcie zbyt wysokiego poziomu.

220-230  ORYGENES, odsłaniając w O zasadach "duchowy" - ukryty za dosłownym - sens Pisma Świętego, tworzy pierwszy wielki system filozofii chrześcijańskiej.

244-270  PLOTYN, Enneady.

248  ORYGENES, Przeciw Celsusowi. Najwybitniejsza apologia wczesnego chrześcijaństwa.

ok. 242-276  W Persji prorok MANES lub MANI daje początek manicheizmowi, religii będącej syntezą zaratusztryzmu, buddyzmu, judaizmu i chrześcijaństwa. Świat powstał ze starcia Boga (Ojca Światłości) z Szatanem (Księciem Ciemności). Nasze dusze, jako odpryski boskości, zostały uwięzione w mrokach tego świata, skąd dzięki nauce Maniego, ascezie i innych praktykom religijnym mają zostać wyzwolone. Po zamordowaniu Maniego stworzona przezeń religia zyska duże wpływy w Cesarstwie. (Elementy manicheizmu, pod koniec starożytności zniszczonego wskutek prześladowań, trwać będą w różnych nurtach chrześcijaństwa do XVI w.)

od 270  Aby zjednoczyć religijnie Cesarstwo, przeżywające serię kryzysów wewnętrznych, podjęte zostają próby wprowadzenia kultu Sol Invictus (Słońca Niezwyciężonego).

270-305  PORFIRIUSZ z Tyru, uczeń Plotyna, wydaje we własnym układzie jego pisma, uzupełniając je wprowadzeniem O życiu Plotyna oraz o układzie jego ksiąg. Pozostały też po nim Isagoga (ogromnie wpływowy, jeszcze w średniowieczu, podręcznik logiki Arystotelesa), Przeciw chrześcijanom i szereg innych tekstów.

284-305  Cesarz Dioklecjan, aby ratować pogrążone w nieustających kryzysach imperium, podejmuje dzieło wielkich reform.
W ich ramach następują od 297 prześladowania manichejczyków, a od 303 chrześcijan. Szacuje się, że na łączną liczbę 10-15 tysięcy męczenników chrześcijańskich pierwszych wieków połowa poniosła śmierć właśnie za panowania Dioklecjana.

po 300  Przerwanie prac nad TALMUDEM JEROZOLIMSKIM, tekstem Miszny (zob. ok. 200) uzupełnionym o komentarze, czyli Gemarę.

po 300  Powstają buddyjskie sutry Sandhi-nirmoćana ("uwolnienie ukrytego znaczenia"), Lankawatara-sutra ("objawienie na Lance") i inne. Zaczyna się "trzeci obrót koła Dharmy".

313  Konstantyn Wielki i Licyniusz ogłaszają tolerancyjny "edykt mediolański". Wkrótce potem Konstantyn zaczyna wspierać chrześcijaństwo, czasem kosztem dawnych wiar. (W tym czasie chrześcijanie stanowili ok. 10-15% ludności Cesarstwa.)

311  Część biskupów afrykańskich kwestionuje wybór na biskupa Kartaginy Cecyliana, gdyż udzielił ich mu biskup, który w czasach prześladowań Dioklecjana zdradził. Wyświęcono innego biskupa, którego następcą został Donat, przywódca ruchu religijnego, który zyskał miano donatyzmu. Miał to być "czysty kościół męczenników", w przeciwieństwie do katolickiego "skalanego kościoła zdrajców". Kościół ten skupiał przede wszystkim ludy mówiące po punicku i niezadowolone z panowania rzymskiego. W IV i V w. w okolicach Kartaginy więcej było donatystów niż katolików.

po 315  W Aleksandrii wybucha konflikt między patriarchą a kolegium prezbiterów o prymat. Pretekstem staje się atak na prezbitera Ariusza, który - m.in. za Ewangelią Jana - twierdził, w zaginionym dziele Thalia, że Syn jest mniejszy od Ojca.

325  Zwołany przez Konstantyna Wielkiego I sobór nicejski (uczestniczyło w nim ok. 250 biskupów, prawie wyłącznie z prowincji wschodnich) przyjmuje, pod presją cesarza, anty-ariańskie wyznanie wiary.

ok. 325  Pachomiusz zakłada w Egipcie pierwszą wspólnotę cenobitów - prototyp przyszłych klasztorów.

327-335  Budowa ufundowanej przez Konstantyna Wielkiego bazyliki Grobu Świętego w Jerozolimie.
W tym czasie powstają też pierwsza Bazylika św. Piotra w Rzymie, bazylika Narodzenia w Betlejem i szereg innych.

330  Konstantynopol, wzniesiony właśnie w miejscu osady Bizancjum, zostaje ogłoszony drugą stolicą Cesarstwa.
połowa IV w. Zmiany klimatyczne w Azji Środkowej wywołują wielką migrację Hunów na zachód.
375  Hunowie nacierają na Gotów, zamieszkujących ziemie na północ od Morza Czarnego. Zaczyna się Wielka Wędrówka Ludów.
378  Wizygoci zwyciężają wojska rzymskie pod Adrianopolem, cesarz Walens ginie w bitwie.

po 370  Trzej Ojcowie Kapadoccy łączą filozofię Orygenesa z dogmatem Trójcy św.:
BAZYLI Wielki zakłada pierwsze klasztory chrześcijańskie i spisuje Reguły dla mnichów; Trójcę określa słowami "jedna natura, trzy hipostazy" (mia physis, treis hypostaseis).
GRZEGORZ z Nyssy w Nauce katechetycznej daje drugi po Orygenesie system filozofii chrześcijańskiej, w O stworzeniu człowieka tworzy podstawy chrześcijańskiej antropologii, ważny jest też jego dialog z umierającą siostrą O duszy i zmartwychwstaniu.
GRZEGORZ z Nazjanu, 5 mów teologicznych. Obrona dogmatu Trójcy św.: jedność natury Boga i różność osób boskich.

380  Cesarz Teodozjusz Wielki ogłasza chrześcijaństwo religią państwową w Cesarstwie Rzymskim.

381  I sobór konstantynopolitański rozszerza nicejskie dogmaty (zob. 325) o dogmaty na temat Ducha Świętego: powstaje nicejsko-konstantynopolitańskie wyznanie wiary.

385-420  Św. HIERONIM dokonuje przekładu Pisma Świętego na łacinę - tak powstaje WULGATA, do połowy XX w. podstawowa dla katolików wersja BIBLII.

386-388  Św. AUGUSTYN, dawny manichejczyk, a potem sceptyk, nawracając się na chrześcijaństwo pisze - genialne - dialogi filozoficzne: O życiu szczęśliwym, Przeciw akademikom, O porządku, Soliloquia (neologizm: rozmowy z samym sobą), O wielkości duszy, O nauczycielu, O wolnej woli, O prawdziwej wierze.

391-2  Teodozjusz Wielki zakazuje kultów pogańskich. W Aleksandrii wywołuje to wybuch powstania, co kończy się zburzeniem Muzeum i Biblioteki.

395-396  Św. AUGUSTYN, O nauce chrześcijańskiej, księgi I, II i część III. Rozprawa z zakresu metodologii studiów biblijnych.

397-400  Św. AUGUSTYN, Wyznania. Autobiografia najwybitniejszego filozofa wczesnego chrześcijaństwa.

406  PELAGIUSZ, De natura (O naturze). W tym zaginionym dziele Pelagiusz twierdzi, że natura ludzka jest dobra, a choć mamy wolną wolę, to natura nasza kieruje nas ku Bogu. Chrzest nie zmywa grzechów (w tym pierworodnego) i nie jest koniecznym warunkiem zbawienia.

415  Św. AUGUSTYN, O naturze i łasce. W tym antypelagiańskim piśmie Augustyn dowodzi, że wskutek grzechu Adama natura ludzka została tak skażona, że bez łaski, jakiej Bóg udziela wybranym, nikt nie może zostać zbawiony. Nieochrzczone niemowlęta trafią na wieczne męki.

418  W wyniku starań św. Augustyna cesarz Honoriusz wydaje dekret przeciw pelagianizmowi.

410  Wizygoci pod wodzą Alaryka zdobywają Rzym, zaczyna się szybki proces upadku Cesarstwa Zachodniego

415-427  Św. AUGUSTYN, Państwo Boże. Książka o dziejach aniołów i ludzi, od Dnia Stworzenia do Dnia Sądu Ostatecznego.

429  Wandale wkraczają do rzymskiej wcześniej Afryki i tworzą własne państwo.
434-453  Hunowie pod wodzą Attyli pustoszą obie części Cesarstwa.

431  Sobór w Efezie jako pierwsza kulminacja sporu o dwie natury i jedną osobę w Chrystusie, a także o prawomocność kultu maryjnego (czy była "Matką Bożą", czy tylko "Matką Chrystusa"). Kończy się aresztowaniem głównych oponentów: NESTORIUSZA i CYRYLA Aleksandryjskiego.

433  Zawarta między CYRYLEM Aleksandryjskim a JANEM Antiocheńskim Formuła Zjednoczenia przynosi tymczasowe rozwiązanie sporu: Jezus miał dwie natury, boską i ludzką, ale jedną - boską - osobę.

po 445  Opat klasztoru w Konstantynopolu, EUTYCHES, głosi monofizytyzm: boskość Jezusa wchłonęła jego człowieczeństwo, tak że miał on jedną - boską - naturę (był Bogiem, ale nie był człowiekiem).

449  Sobór w Efezie popiera Eutychesa. Wkrótce potem zostaje uznany za "zbójnicki" i skreślony z listy soborów.

451  Sobór w Chalcedonie przyjmuje Definicję wiary, potępiając zarówno nestorian, jak i monofizytów.

ok. V w.  ASANGA i jego młodszy brat WASUBANDHU tworzą podstawy jogaczary, jednej z najważniejszych szkół buddyzmu mahajany. Dokonał się "trzeci obrót koła Dharmy".

476  Wódz germański Odoakr składa z tronu ostatniego cesarza Rzymu.

między 440 a 485  PROKLOS z Konstantynopola, ostatni wielki neoplatonik, stojący na czele odrodzonej nieco wcześniej Akademii, pisze komentarze do Platona (zachowały się komentarze do Timajosa, Państwa, Parmenidesa, Kratylosa i pseudo-Platońskiego Alkibiadesa), do podręcznika arytmetyki Nikomachosa, do astronomicznych traktatów Ptolemeusza i szereg innych tekstów. Własną wersję neoplatonizmu przedstawia w dziełach Elemety teologii i Teologia platońska.

między 485 a 520  Podający się za ucznia św. Pawła syryjski mnich, znany dziś jako PSEUDO-DIONIZY AREOPAGITA, tworzy, wykorzystując idee Proklosa, wersję neoplatonizmu chrześcijańskiego w dziełach Hierarchia niebiańska, Hierarchia kościelna, Imiona boskie i Teologia mistyczna (ponadto zachowało się dziesięć listów).

ok. 500  Zakończenie prac nad TALMUDEM BABILOŃSKIM.

493  W Italii powstaje państwo Ostrogotów, rządzone przez Teodoryka Wielkiego. (Miało kontynuować tradycje Cesarstwa, w administracji zatrudniano przedstawiciele arystokratycznych rodów rzymskich.)
506-507  Chlodwig I, który dziesięć lat wcześniej miał przyjąć chrzest, jednoczy Galię (tereny dzisiejszej Francji).

525/6  Zabity zostaje znakomity tłumacz dzieł myślicieli greckich na łacinę, BOECJUSZ. Krótko przed śmiercią napisał O pocieszeniu, jakie daje filozofia.

527-565  Justynian I Wielki, jako cesarz bizantyński,
podejmuje nieudane próby odbudowy Cesarstwa w dawnych granicach.

529  Dekret Justyniana zakazuje prowadzenia szkół pogańskich. Ponieważ sześciu ostatnich filozofów pogańskich, pracujących w założonej w Atenach przez Platona Akademii, odmówiło przyjęcia chrztu, uczelnia zostaje zamknięta.

529  Św. Benedykt zakłada klasztor benedyktynów na Monte Cassino.

532-537  Kościół Hagia Sophia w Konstantynopolu.

ok. 540  SIMPLIKIOS, jeden z sześciu filozofów Akademii, którzy po jej zamknięciu podjęli nieudaną próbę osiedlenia się w Persji, pisze najbardziej uczone komentarze do CORPUS ARISTOTELICUM, jakie pozostawiła nam starożytność. Zachowały się komentarze do O niebie, Fizyki, Kategorii i O duszy (a także komentarz do Encheiridionu Epikteta), niezwykle dla nas cenne z uwagi na umieszczone w nich cytaty z zaginionych dzieł najdawniejszych filozofów.

ok. 540  Jan FILOPONOS, chrześcijanin z Aleksandrii, pisze komentarze do Corpus Aristotelicum. Zachowały się komentarze do O powstawaniu i ginięciu, O duszy, Kategorii, Analityk pierwszych, Analityk wtórych, Fizyki, Meteorologiki, a także rozprawy teologiczne o stworzeniu świata, polemiki na temat wieczności świata wymierzone w Proklosa i Arystotelesa, fragmenty traktatu o Trójcy Świętej (jego doktryna tzw. tryteizmu została potępiona jako heretycka), komentarz do podręcznika arytmetyki Nikomachosa.
W komentarzu do Fizyki znajdują się niezwykle ciekawe krytyki Arystotelesowskiej teorii, zgodnie z którą ruch np. rzucanego kamienia jest, po utracie kontaktu z dłonią, podtrzymywany przez powietrze. W zamian Filoponos formułuje hipotezę, iż pierwotny sprawca przekazuje ciału pewną siłę poruszającą, która po oderwaniu dłoni utrzymuje pocisk w ruchu. (Zob. [ok. 1280] i [ok. 1350] o teorii impetus.)

ok. 547-549  KOSMAS Indikopleustes, Christianike kosmografia (Kosmografia chrześcijańska). Zestawiając rozmaite fragmenty ksiąg biblijnych, autor - który wcześniej odwiedził Indie i Cejlon - dowodzi, że Ziemia jest płaska, a niebo rozpięte nad nią niczym namiot. Biorąc proporcje namiotu, jaki Mojżesz na rozkaz Jahwe rozpinał nad Arką Przymierza, Kosmas precyzował, że Ziemia ma kształt prostokąta, który jest dwukrotnie dłuższy niż szeroki, zaś niebo wznosi się nad nią niczym wieko kufra. Całość rozpada się na sferę ziemską=ludzką i niebiańską=anielską.

553  II sobór konstantynopolitański przeprowadza czystki ideologiczne, potępia m.in. Orygenesa.

po 536  Wojny Bizantyjczyków z Ostrogotami rujnują Italię.
568-569  Italia zostaje opanowana przez dzikich Longobardów.
Na Zachodzie rozpoczynają się "wieki ciemne".

po 600  Rozwój hinduizmu pobożnościowego, tzw. bhakti.

ok. 610  W jaskini u stóp góry Hira MUHAMMADOWI (Mahometowi) ukazuje się archanioł Gabriel i zaczyna dyktować poetyckie teksty, które ten ma recytować mieszkańcom Mekki. Opowiadają one o tym, że Bóg jest jeden, że w ciągu sześciu dni stworzył świat, a w nim anioły, dżiny i ludzi. Kiedyś Bóg zniszczy ten świat, a wtedy wszyscy zostaniemy wskrzeszeni z martwych i staniemy na Sąd - po czym trafimy do Piekła lub do Raju.

622  MUHAMMAD potajemnie opuszcza rodzinną Mekkę i przenosi się do Medyny (hidżra). Mieszkańcy Medyny uznają go za proroka i poddają się woli Boga - w ten sposób zaczyna się era islamu (islam = "poddanie się").

632  Śmierć Muhammada. Kalifem zostaje Abu Bakr. Atak na Persję i Bizancjum zapoczątkowuje "świętą wojnę" (dżihad). Drugim "kalifem prawowiernym" zostaje Umar (634), trzecim Usman. Do 642 Arabowie zajmują Syrię i Egipt. Z dyktowanych przez Muhammada tekstów zostaje sporządzonych 114 sur, zebranych w obowiązującą odtąd wersję Koranu.

[ok. 630]  IZYDOR z Sewilli, Etymologiae. Kompendium wiedzy teoretycznej i praktycznej, czerpanej ze źródeł starożytnych, używane jako podręcznik do końca średniowiecza.

634-644  Muzułmańscy Arabowie podbijają Persję, Bliski Wschód i Egipt.

661  Zamordowany zostaje czwarty kalif prawowierny, Ali. Zaczyna się rozpad na sunnitów i szyitów (ci ostatni nie uznali kalifatu Umajjadów, a po 750 Abbasydów).

661  Powstaje kalifat Umajjadów ze stolicą w Damaszku.
673  Flota arabska pod Konstantynopolem zostaje spalona za pomocą wynalezionego pół wieku wcześniej "ognia greckiego".

685-691  Na wzgórzu w Jerozolimie, gdzie miała stać Świątynia wzniesiona za Salomona,
a później stała Świątynia zbudowana na rozkaz Heroda,
powstają meczety Al-Aksa (Najdalszy) i Kubbat as-Sachra (Kopuła na Skale)

680  Sobór konstantynopolitański III potępia m.in. monoteletyzm (Jezus miał dwie natury, boską i ludzką, ale jego działaniem kierowała jedna wola).

po 700  Początki w Kościele rzymskim chorału gregoriańskiego.

ok. 700  Narodziny mistycznej odmiany islamu, sufizmu.

{ok. 730}  BEDA Venerabilis (Czcigodny), Historia ecclesiastica gentis Anglorum. Historia ta obejmuje okres od ~55 do 731.

VIII w.  Ruch ikonoklastów (obrazoburców) w Cesarstwie Bizantyjskim, niszczących obrazy i posągi święte.
W obronie obrazów świętych występuje m.in. JAN z Damaszku.

711-714  Arabowie zajmują Hiszpanię.
732  Karol Młot zwycięża wojska muzułmańskie pod Poitiers.
750  Po wymordowaniu Umajjadów powstaje kalifat Abbasydów ze stolicą w Bagdadzie.
756  Powstaje emirat Umajjadów w Kordobie (Hiszpania).
768-814  Karol Wielki tworzy państwo obejmujące tereny dzisiejszej Francji, Niemiec i północnej Italii, w 800 zostaje cesarzem
782  Alkuin zakłada na dworze Karola Wielkiego w Akwizgranie szkołę, w której uczy się siedmiu sztuk wyzwolonych: gramatyki (łaciny), retoryki, dialektyki, arytmetyki, geometrii, astronomii i muzyki

779  PADMASAMBHAWA zakłada pierwszy klasztor buddyjski w Tybecie.

783-787  Sobór Nicejski II potępia ruch ikonoklastów, tym samym legalizuje kult obrazów świętych.

ok. 800  ŚANKARA w Indiach tworzy hinduistyczny system wedanta adwajta (niedwójnia), głoszącej jedność jednostkowej duszy (atmana) i bezpostaciowego Absolutu (Brahmana): "Brahman jest jedyną prawdą, świat jest nierealny i nie ma różnicy między Brahmanem a indywidualną jaźnią" (z Wideka-ćudamani). System ten walnie przyczyni się do wyparcia z Indii buddyzmu.

po 800  Gromadzenie opowieści o życiu Muhammada, tzw. hadisów.

[ok.820-860]  AL-JAHIZ (Abu Uthman Amr ibn Bahr al-Kinani al-Fuqaimi al-Basri), Kitab al-Hayawan. 6-tomowa encyklopedia, zawierająca opis ok. 350 gatunków zwierząt, a przede wszystkim wprowadzająca pojęcia walki o przetrwanie, łańcucha pokarmowego i inne, a także rozważania na temat zależności cech organizmów żywych od warunków środowiska. Wszystko to wiodło do zarysu teorii ewolucji biologicznej.

[ok. 860-890]  AL-DINAWARI (Abu Hanifah Ahmad ibn Dawud Dinawari), Kitab al-Nabat (Księga roślin). 6-tomowa encyklopedia. W ocalałych tomach 3 i 5 znajdujemy opisy 637 gatunków roślin, a także ich rozwoju od narodzin do śmierci.

850-877  Jan Szkot ERIUGENA, jedyny filozof w Europie w "wiekach ciemnych", pisze De divina praedestinatione liber [Księga o predestynacji], a potem Periphyseon [O naturze]; tłumaczy na łacinę dzieła Pseudo-Dionizego Areopagity, Grzegorza z Nyssy i innych.

865  Wikingowie podbijają prawie całą Anglię.
878  Arabowie zajmują Sycylię.
887  Po abdykacji Karola III Grubego imperium stworzone przez Karola Wielkiego rozpada się, a w jego miejsce zaczynają kształtować się Francja, Niemcy i Włochy.

[ok. 925]  RHAZES (Muhammad ibn Zakariya ar-Razi), Al-Hawi. 9-tomowa encyklopedia medyczna, zestawiona z zapisków Rhazesa po jego śmierci. Wiele w nich krytyk poglądów Platona i Arystotelesa, a przede wszystkim teorii humorów Galena. Najwcześniejsza znana monografia na temat ospy wietrznej. Bogactwo uwag klinicznych.

936  Prześladowani w rządzonej przez muzułmanów Persji wyznawcy zaratusztryzmu, parsowie, osiedlają się w Gudżaracie (Indie).

ok. 940  AL-FARABI łączy neoplatonizm z arystotelizmem i tworzy ważny system filozofii islamskiej w dziełach Państwo doskonałe, Polityka i innych.

962  Otton I zostaje cesarzem, powstaje Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego.
972  W Kairze powstaje uniwersytet Al-Azhar (do dziś najważniejsza uczelnia muzułmańska).

na Ziemi żyje 350-400 milionów ludzi

X  Misjonarze, w atmosferze rywalizacji między Rzymem a Konstantynopolem, doprowadzają do przyjęcia chrześcijaństwa przez Słowian (Polska 966, Ruś 988), Węgrów i Skandynawów.

1000-1036  AVICENNA (Ibn Sina), arabski lekarz i uczony, tworzy w Bucharze, a później w Hamadanie, wielkie traktaty medyczne Al-Kanun fi at-tibb [Kanon medycyny] i Asz-Szifa [Księga uzdrowienia], w których mowa jest m.in. o testach klinicznych i klinicznej farmakologii (w Europie powszechnie korzystano z tych tekstów do XVII w.). Ponadto pisma filozoficzne (logiczne, matematyczne, fizyczne i metafizyczne) An-Nadżat [Księga wybawienia], Ujun al-hikma [Źródło mądrości], Daniszname [Księga wiedzy], Al-Iszarat wa-at-tanbihat [Księga wyjaśnień i uwag].

[ok. 1030]  AL-BIRUNI, Kanon Masuda, monumentalne dzieło astronomiczne, z fragmentami na temat geografii, a także trygonometrii.

[ok. 1030]  ALHAZEN (Ibn al-Hajtam) prowadzi badania nad odbiciem i załamaniem światła, oraz nad budową oka; opisuje konstrukcję camera obscura.

ok. 1050  AWICEBRON (Solomon Ibn Gabirol), Mekor chajim [Źródło życia]. Odmiana neoplatonizmu judaistycznego.

1054  Schizma Wschodnia. W wyniku reform kluniackich władza nad Kościołem "łacińskim" zostaje oddana biskupowi Rzymu, przez przyznanie mu wyłącznego prawa do mianowania i odwoływania biskupów (tzw. inwestytura). Odmowa uznania papieża za zwierzchnika przez patriarchę Konstantynopola Michała CERULARIUSZA doprowadza do do trwającego do dziś rozłamu chrześcijaństwa na prawosławie i katolicyzm. Jako pretekst wykorzystano formułę filioque (wprowadzony na rozkaz Karola Wielkiego dodatek do nicejsko-konstantynopolitańskiego wyznania wiary: w miejsce "wierzymy w Ducha Świętego ... który od Ojca pochodzi" wstawiono "... który od Ojca i Syna pochodzi") i obłożono się wzajemnie klątwami.

1959  Na mocy dekretu MIKOŁAJA II papież będzie odtąd wybierany przez grono kardynałów.

[1074]  OMAR CHAJJAM w Traktacie o dowodach zdań algebry podaje metody rozwiązywania równań trzeciego stopnia przy użyciu krzywych stożkowych. W tym czasie spisuje też słynne strofy rubbajatów.

1075  Papież GRZEGORZ VII ogłasza Dictatus papae (Dyktaty papieskie), w których znajdują się m.in. twierdzenia, że Kościół rzymski nigdy nie błądzi, a papież sądzi nie będąc sądzony. Jest to pierwszy oficjalny wyraz reform kluniackich, zwanych od tej pory gregoriańskimi. Doprowadza to do konfliktu z królem niemieckim, Henrykiem IV - i zapoczątkuje trwającą przez następnych parę wieków walkę między papiestwem a cesarstwem o prymat.

1076-1078  ANZELM z Cantenbury, zwany "ojcem scholastyki", pisze Monologion i Proslogion, jako wyraz "wiary poszukującej rozumienia". Przedstawia w nich m.in. trzy dowody na istnienie Boga, z których najsłynniejszy zyskał później miano "ontologicznego" (zob. Proslogion, Rozdział 2).

ok.1088  Założenie uniwersytetu w Bolonii.

1087  Koniec prac nad kanonem buddyjskim w języku chińskim, tzw. TRIPITAKA KOREANA.

1095  Rusza, zwołana przez papieża Urbana II, pierwsza krucjata.
W 1099 jej rycerze zdobywają Jerozolimę i mordują 40 000 mieszkańców.

1095-1106  AL-GHAZALI, po oddaleniu się od świata, pisze Munkiz min ad-dalal [Unikający błędu] i wielkie dzieło mistyczne Ihja ulum ad-din [Ożywienie nauk religijnych].

ok. 1100  Początek ruchu katarów, negujących prymat papieża, mieszających chrześcijaństwo z manicheizmem (świat został stworzony przez złego Demiurga itd.)

1121-1126  Pierre ABELARD, Tak i nie oraz Teologia chrześcijańska.

1123  I sobór laterański uchwala 22 kanony dyscyplinarne, wcielające w życie zasady reformy gregoriańskiej. Kolejnych 30 kanonów ogłosi II sobór laterański w 1139, a następnych 27 III sobór laterański w 1179.

1124  W Toledo powstaje szkoła tłumaczy, którzy - dzięki kontaktom z uczonymi arabskimi - zapoznają uczonych europejskich z dziełami starożytnych matematyków, astronomów, lekarzy, przede wszystkim Arystotelesa.

1131  Pierre ABELARD, Historia moich niedoli.

ok. 1133  SEKKILAR, Perijapuranam (Purana o świętych). Klasyczne dzieło pobożnościowego hinduizmu śiwaickiego, spisane w języku tamilskim.

[ok. 1130-60]  AWENZOAR (Ibn Zuhr), Al-Taisir. W tym dziele wprowadza się do chirurgii metody eksperymentalne. Techniki chirurgiczne testuje się na zwierzętach nim zastosuje się je do ludzi. Opis m.in. technik tracheotomii. Awenzoar prowadził sekcje zwłok, w tym autopsje. Wykazał, że świerzb jest wywoływany przez pasożyty - co podważało starożytną teorię humorów.

1136  Początki Uniwersytetu Paryskiego.

1141-1174  HILDEGARDA z Bingen, Scito vias Domini (apokaliptyczna historia zbawienia), Liber vitae meritorum (historia świata ujęta jako dzieje walk dobra ze złem), Liber divinorum operum simplicis hominis (o związkach człowieka z kosmosem, a także o końcu świata). Ponadto dzieła z zakresu medycyny naturalnej (choroba to zakłócenie równowagi między ciałem, duchem i duszą) i farmakologii: Liber subtilitatum diversarum naturarum creaturarum oraz Causae et curae.

[ok.1152]  AL-IDRISI, Księga Rogera - synteza arabskiej wiedzy geograficznej, wraz z mapą znanego świata.

po 1150  PIOTR Lombard, Libri quattuor sententiarum.

1170  Założenie Uniwersytetu w Oxfordzie.

ok. 1170  Pierre VALDO (Valdès) zakłada w Lyonie chrześcijański ruch religijno-społeczny waldensów, oparty na dobrowolnym ubóstwie.

[1178]  GERARD z Cremony tłumaczy z greki na łacinę Almagest Ptolemeusza.

ok. 1170-1198  AWERROES (Ibn Ruszd) pisze "małe", "średnie" i "wielkie" komentarze do Arystotelesa, a także do Galena i Awicenny, traktaty o stosunku religii do filozofii Tahuft at-tahafut [Zniszczenie zniszczenia], Fasl al-makal [Traktat rozstrzygający] i Kaszf an manahidż al-adilla [Księga o odkryciu dróg postępowania], tworzy też wielką syntezę wiedzy medycznej Kullijjat [Główne punkty] oraz prawniczej.

ok. 1190  MOJŻESZ MAJMONIDES (Moses ibn Maimon), Przewodnik błądzących, wielka próba pogodzenia judaizmu z filozofią Arystotelesa.

1178  Saladyn odbiera krzyżowcom Jerozolimę.

1184  Papież Lucjusz III określa procedury inkwizycji - i ekskomunikuje waldensów.

XII/XIII w.  NIMBARKA tworzy jedną z wielkich szkół hinduistycznej wedanty, dwajtadwajta (niedualistyczny dualizm): między jednostkową duszą (atmanem) a Absolutem (Brahmanem) możliwa jest zarazem "różnica i nieróżnica".

1202  EISAIA zakłada w Kioto pierwszą świątynię buddyzmu zen szkoły rinzai-shu.

[1202]  LEONARDO z Pizy (Fibonacci), Liber abbaci - pierwszy raz w Europie użyto hindusko, dziesiątkowego systemu zapisu liczb oraz hindusko-arabskich metod obliczeniowych.

1204  Rycerze IV krucjaty, zamiast walczyć o odzyskanie Jerozolimy,
podstępem zdobywają Konstantynopol, mordują wielu mieszkańców, grabią miasto.
1208-09  Powstaje Uniwersytet w Cambridge.

1209  FRANCISZEK z Asyżu zakłada zakon franciszkanów.

1216  DOMINIK (Domenigo Guzmán) zakłada zakon dominikanów.

1209-1229  Okrutna krucjata przeciw katarom i waldensom, prowadzona przez królów Francji we współpracy z papiestwem. Prowansja zostaje wyludniona ("zabijajcie wszystkich, Bóg i tak rozpozna swoich").

1215  Sobór laterański IV - najważniejszy spośród soborów średniowiecza - ogłasza Wyznanie Wiary, w którym zawarty jest m.in. dogmat transsubstancjacji. A przede wszystkim ogłasza 70 kanonów, w których znajdują najpełniejszy wyraz zapoczątkowane w XI w. reformy "kluniackie", zwane też "gregoriańskimi".

1211-16  Mongołowie, pod wodzą Czyngis-Chana, zdobywają Chiny.
1237-42  Wielki najazd Mongołów (Tatarów) na Europę: zdobycie Rusi, zniszczenie południowej Polski i Moraw.
Ok. 1243  powstaje Złota Orda.

[ok.1220-40]  IBN AL-BAITAR (Abu Muhammad Abdallah Ibn Ahmad Ibn al-Baitar Dhiya al-Din al-Malaqi), Kitab al-Jami fi al-Adwiya al-Mufrada. Monumentalna encyklopedia botaniczna i farmakologiczna (korzystano z niej w Europie jeszcze na początku XIX w.).

1227  DOGEN zakłada szkołę soto-shu buddyzmu zen.

1238  Ibn AL-ARABI, po 36 latach pracy, kończy pisać Al_Futuhat al-makkijja [Objawienia mekkańskie], wykład doktryny sufizmu w 37 tomach.

[przed 1240]  Robert GROSSETESTE, De motu corporali et luce i De Luce seu de inchaotione formarum. Wykład metafizyki światła, które miało stanowić pierwotną formę materii, a rozchodząc się zgodnie z matematycznymi prawami utworzyło przestrzeń i określiło budowę świata.
W De iride seu de iride et speculo podaje opisy eksperymentów z użyciem soczewek i zwierciadeł. Podany przez niego wzór łączący kąty padania i załamania światła jest błędny - co każe powątpiewać, czy pewne eksperymenty faktycznie przeprowadził. Twierdził, że tęcza powstaje wskutek załamania światła w chmurach.
W Generatione sonorum opisuje dźwięk jako ruch drgający rozchodzący się w powietrzu.
W komentarzach do Fizyki i Analityków wtórych Arystotelesa Grosseteste formułuje zasady metody naukowej, zachęcając do używania matematyki i eksperymentalnego sprawdzania teorii. M.in. formułuje zasadę falsyfikacji: jeśli zdania wynikające z hipotezy okażą się, w świetle wyników doświadczeń, fałszywe, hipotezę należy odrzucić. (Por. 1934.)

[ok. 1240]  John of Holywood (SACROBOSCO), Algorismus vulgaris. Książka ta, oparta na źródłach starożytnych i arabskich, przez parę następnych stuleci służyła jako standardowy akademicki podręcznik matematyki.

[ok. 1250]  NASIR al-Din al-Tūsī w al-Risāla al-shāfiya bada, czy piąty postulat Euklidesa wynika z czterech pierwszych. W Shakl al-qitā rozwija trygonometrię (jako dyscyplinę niezależną od astronomii) i formułuje m.in. twierdzenie, że dla trójkąta płaskiego a/sin α = b/sin ß = c/sin γ.

[ok. 1250]  ALBERT Wielki interpretuje naturalistycznie Arystotelesa i - korzystając z prac uczonych arabskich - pisze m.in. De vegetabilibus [O roślinach], gdzie dokonuje obszernej klasyfikacji roślin i warzyw, opisuje budowę i funkcję ich poszczególnych części. Podobny charakter ma traktat o zwierzętach, De animalibus. Jego dzieła zgromadzone w Theatrum chemicum sprawiły, że uważa się go za pierwszego wybitnego europejskiego alchemika.

1248-55  BONAWENTURA (Johannes Fidenza), Commentarii in quatour libros Sententiarum Petri Lombardi. Później napisze jeszcze dzieło mistyczne Itinerarium mentis in Deum.

[1252]  Zespół uczonych z Kastylii ogłasza nowe tablice ruchów planet, tzw. Tablice alfonsyńskie.

[[1252]]  BRUNO z Longoburgo, Chirurgia magna, dzieło oparte o bogate doświadczenia chirurgiczne i sekcje zwłok ludzkich prowadzonych na uniwersytetach w Padwie i Bolonii.

1252-56  TOMASZ z Akwinu, O bycie i istocie, O zasadach natury.

1257  Założenie Sorbony, najważniejszej uczelni w średniowiecznej Europie.
1258-60  Tatarzy niszczą kalifat bagdadzki, zajmują Mezopotamię i Syrię.
1261  Cesarz bizantyjski Michał VIII Paleolog odzyskuje Konstantynopol.

1260  Ukończenie, po stu latach prac, budowy katedry Notre Dame w Paryżu.

[ok. 1260]  ALBERT Wielki, De Mineralibus et rebus metallicus. Minerały, metale i kamienie powstają w wyniku oddziaływania ciał niebieskich na materiały znajdujące się w skorupie ziemskiej, które następnie twardnieją pod wpływem ziemskiego ciepła i zimna. Powstawanie gór jest wynikiem działania podziemnych wiatrów i gromadzenia się piasku wyrzucanego przez morze.

1261-66  TOMASZ z Akwinu, Summa przeciwko poganom.

[1266-68]  Roger BACON, Dzieło większe oraz uzupełniające je Opus minus i Opus tertium. Zawierają rozważania filozoficzne i teologiczne, refleksje nad źródłami błędów i ignorancji, nad językiem, naukami doświadczalnymi, a wreszcie fragmenty z zakresu matematyki i optyki. Tamże pierwszy zachowany opis prochu strzelniczego (którego odkrywca pozostaje nieznany.)

[ok. 1269]  Petrus PEREGRINUS, Epistola de magnete, pierwsze średniowieczne dzieło o magnesach, a w nim m.in. o położeniu biegunów magnetycznych i o tym, że zawsze występują parami, o ich przyciąganiu i odpychaniu się, magnetyzacji przedmiotów z żelaza zbliżanych do magnesów. Ale też zawiera spekulacje o związku magnesu z niebem i opis konstrukcji magnetycznego perpetuum mobile.

[1270-73]  WITELON, Perspectiva, a w niej podstawy optyki geometrycznej, bez towarzyszących im "metafizycznych" dociekań nad naturą światła. Jednak próby ustalenia związku między kątami padania i załamania są obarczone poważnymi wadami.

[1272]  NASIR al-din al-Tūsī, Zij-i Ilkhani. Zestawione w Persji tablice astronomiczne zawierające m.in. katalog gwiazd i podające najdokładniejszą wówczas wartość stałej precesji.

[ok. 1270-80]  IBN AL-NAFIS (Ala al-Din Abu al-Hassan Ali ibn Abi-Hazm al-Qurashi al-Dimashqi), Sharh Tashrih al-Qanun Ibn Sina. Opis m.in. płucnego i wieńcowego krążenia krwi. Krytyka licznych poglądów Galena i Avicenny.

1270  VII i ostatnia wyprawa krzyżowa.
1271-95  (Rzekomy?) pobyt Marco Polo w Chinach.
1279  Mongołowie pod wodzą Kubilaja ostatecznie opanowują Chiny.

1274  Umiera św. TOMASZ Z AKWINU, pozostawiając nieukończoną Sumę teologiczną, wielką syntezę katolicyzmu i arystotelizmu.

1274  Sobór lyoński II formalnie przywraca jedność kościołów zachodniego i wschodniego. Unia zostaje zerwana po ośmiu latach.

przed 1275  MADHWA ANANDATIRTHA, przedstawiciel hinduistycznego nurtu bhakti odmiany wisznuickiej tworzy szkołę wedanty dwajta (dwójnia).

1277  Arcybiskup Paryża potępia 219 tez Arystotelesa i jego komentatorów.

[1277-79]  John PECHAM, Perspectiva communis. Podręcznik optyki używany przez następne trzy stulecia. Przedmioty emitują promienie, ale emituje też promienie oko - a widzenie jest rezultatem oddziaływania jednych z drugimi.

[ok. 1280]  Pierre Jean OLIVI (Pierre Déjean) rozwija teorię nabytej siły wewnętrznej, utrzymującej ciało w ruchu. (Zob. [ok. 540], a dalszy ciąg tej historii [ok. 1350].)

[1282]  Ristoro d'Arezzo, La Composizione del mondo. Opis m.in. warstw skalnych i skamieniałych muszli w Apeninach, których występowanie autor tłumaczy Potopem. Przyczyna powstawania kontynentów znajduje się w gwiazdach, a bardziej odległe gwiazdy kształtują wyższe góry. Ale góry rodzą się też w wyniku trzęsień ziemi, erozji wodnej, gromadzenia się piasku i działań ludzkich. Rośliny i zwierzęta też powstają pod wpływem ciał niebieskich.

[1298]  Marco POLO, Opisanie świata, a w nim relacje na temat cywilizacji Dalekiego Wschodu.

[[1299]]  Pierwsza jasna wzmianka o użyciu okularów poprawiających dalekowzroczność.

przed 1300  MOJŻESZ z Leonu (?) i inni, Sefer ha-Zohar, najważniejszy tekst kabalistyki judaistycznej.

ok. 1300  Jan Duns SZKOT, Traktat o Pierwszej Zasadzie, komentarze do Arystotelesa i do sentencji Piotra Lombarda.

ok. 1300  Mistrz Johannes ECKHART wygłasza słynne kazania, spisuje traktaty - i tworzy nadreńską szkołę mistyczną.

1307-1321  DANTE Alighieri, Boska komedia.

[1304]  TEODORYK Z FREIBERGU (Dietrich von Freiberg), po serii eksperymentów z pryzmatami i kryształowymi kulami, formułuje teorię załamania i odbicia światła wyjaśniającą zjawisko tęczy. (Prawie identyczną teorię ogłosi Kartezjusz w latach 1630-ch.) Barwy to, zdaniem Teodoryka, różne kombinacje jasności i ciemności.

[po 1310]  PSEUDO-GEBER, Summa perfectionis magisterii, Liber fornacum, De investigatione perfectionis, De inventione veritatis, Testamentum gerberi. Słynne w późnym średniowieczu i renesansie dzieła alchemiczne (wydane drukiem między 1518 a 1541). Wszystkie metale zbudowane są z cząstek rtęci i siarki, a przy użyciu eliksiru mogą zostać zamienione w złoto. Ale Pseudo-Gerber opisuje też kwas siarkowy i metody uzyskiwania stężonego kwasu azotowego.

W 1317 papież Jan XXII obłożył klątwą praktyki alchemiczne, z obawy że zgromadzone przez Kościół złoto może utracić wartość.

1309  Klemens V przenosi siedzibę papieży do Awinionu.

1311-12  Sobór vienneński rozwiązuje zakon templariuszy (wielki mistrz Jacques de Molay spłonie na stosie w 1314), potępia ruchy beginek, begardów i spirytuałów.

[1316]  Mondino De'Luzzi, Anatomia. Podręcznik anatomii człowieka oparty na sekcjach zwłok, szeroko używany w ciągu następnych dwustu lat.

[1328]  Thomas BRADWARDINE, Tractatus proportionum. Próba zmatematyzowania fizyki Arystotelesa: we współczesnej nam notacji prawo wiążące prędkość v, siłę poruszającą p i opór r przybiera postać v = log (p/r). W próżni wszystkie ciała spadałyby z tą samą prędkością.

[[1331]]  Rycerze niemieccy podczas oblężenia Cividale del Friuli używają broni palnej (recepturę wytwarzania czarnego prochu sprowadzono z Chin).

1330-50  William OCKHAM, Suma logiczna, komentarze do Arystotelesa, pisma polityczne.

[ok. 1350]  Jan BURIDAN formułuje własną wersję teorii impetus. (Zob. [ok. 530] i [ok. 1280].) Zachowuje naczelną zasadę fizyki Arystotelesa: wszystko, co się porusza, jest przez coś poruszane. Ale ciało wprawione w ruch nabywa siłę wewnętrzną, proporcjonalną do ilości materii pierwszej i prędkości ruchu, która jego ruch podtrzymuje. Jeśli ciało w swoim ruchu - jak to widzimy w przypadku sfer niebieskich - nie natrafia na opory środowiska, to ruch raz mu nadany będzie jednostajny i będzie trwał wiecznie. Ciała spadają pod wpływem naturalnej ciężkości i rosnącego wraz z prędkością impetus, a w rezultacie ich ruch staje się przyspieszony.

[ok. 1350]  Mikołaj z ORESME w De uniformitate et difformitate intensiorum przedstawia ruch jednostajnie przyspieszony graficznie, odkładając na osi poziomej kolejne chwile czasu, na prostopadłej do niej prędkość, zaś drogę przedstawiając jako pole powierzchni pod wykresem prędkości. Pierwsza znana antycypacja geometrii analitycznej. (Zob. 1637).

1347  Mikołaj z AUTRECOURT, oskarżony o herezję, zmuszony został do publicznego spalenia swych dzieł; dziś jego poglądy znamy głównie z akt procesu.

1338-42  Francesco Petrarca, Africa.
1342-43  Francesco Petrarca, Secretum.

1348-9  Dżuma ("Czarna Śmierć"), która pojawiła się w Chinach w 1333, w ciągu kilkunastu miesięcy zabija w Europie 1/3 mieszkańców.
(Na początku XIV w. w Europie mieszkało ok. 75 mln. ludzi, pod koniec XIV w. ok. 45 mln.)
1356  Turcy wkraczają na Bałkany.

ok. 1350  Giovanni Boccaccio, Dekameron.

[ok. 1360]  ORESME, Algorismus proportionum, a tam m.in. potęgi o wykładniku ułamkowym.

[ok. 1370]  ORESME w De caelo et mundo wykazuje, że z punktu widzenia astronomii obserwacyjnej, a także z punktu widzenia teorii impetus (zob. [ok. 1350]) można równie dobrze założyć, że niebo wiruje wokół nieruchomej Ziemi, jak i że Ziemia wiruje, a niebo jest nieruchome.

1376-79  John WIKLEF, De civili dominio, doktrynalna podstawa powstałego wkrótce potem w Anglii religijnego ruchu lollardów. Wiklef przekłada też Biblię na angielski.

1379  Gerhard GROTE zakłada wspólnoty religijne oparte na dobrowolnym ubóstwie, tzw. devotio moderna.

1378  Wielka schizma zachodnia: pojawia się dwóch konkurencyjnych papieży.
1409 Po soborze w Pizie, mającym położyć kres schizmie, urzęduje trzech papieży: w Awinionie Benedykt XIII, w Pizie Aleksander V, w Rzymie Grzegorz XII.

1413  Jan HUS, De ecclesia, projekt reform religijnych.

1414-18  Sobór w Konstancji. W jego trakcie, w 1415, osądzono i spalono na stosie Jana Husa, którego wcześniej wezwano na sobór wydając mu list żelazny gwarantujący bezpieczeństwo. W 1417 zmuszono do abdykacji trzech walczących ze sobą papieży. Na papieża, znów urzędującego w Rzymie, wybrano Marcina V.

[1416]  Z inicjatywy Henryka Żeglarza, założyciela uniwersytetu w Lizbonie i szkoły kartografów i astronomów w Sagres, ruszają portugalskie wyprawy morskie wzdłuż zachodnich wybrzeży Afryki. W [1432] odkryte zostaną Azory, a w [1445] zbadane wybrzeża Senegalu.

przed 1418  TOMASZ a'Kempis, O naśladowaniu Chrystusa, klasyczny tekst devotio moderna (zob. 1379).

1420  Husyci, którzy rok wcześniej opanowali Pragę, uchwalają 4 Artykuły Praskie: duchowni mają zostać pozbawieni majątków, każdy ma prawo wygłaszać kazania, komunia ma być udzielana pod dwiema postaciami, a grzechy śmiertelne karane publicznie.

1411 lub 1425  Andriej Rublow, Trójca Święta
1423-32  Hubert i Jan van Eyck, fragment ołtarza w Gandawie Adoracja Baranka Eucharystycznego
1426-28  Masaccio, Trójca Święta w kościele we Florencji,
pierwszy fresk namalowany z konsekwentnym wykorzystaniem zasad perspektywy.

[1437-49]  Grupa uczonych, skupionych na dworze Uług Bega w Samarkandzie, ogłasza Zidż-i dżedid guragani, tablice astronomiczne zawierające dokładniejsze od dotychczasowych tablice położeń gwiazd i ruchów planet.

1440  Mikołaj z Kuzy (KUZAŃCZYK), O oświeconej niewiedzy. Twierdzi m.in., że ciała niebieskie są zbudowane z tych samych elementów co Ziemia, a niektóre z nich są zamieszkałe, że świat nie ma środka, a Ziemia wiruje wokół osi utrzymywana w ruchu przez impetus.

[[1450]]  KUZAŃCZYK opisuje pierwszy znany przyrząd do pomiaru wilgotności powietrza: wagę obciążoną z jednej strony kłębkiem wełny zwiększającym ciężar wskutek zwilgotnienia.

[[1451]] Zbudowano okulary korygujące dalekowzroczność.

1444  Turcy po Warną rozbijają połączone armie chrześcijańskie.
1453  Turcy zdobywają Konstantynopol - koniec Cesarstwa Bizantyjskiego.

[[1455]] Prasę drukarską opuszcza Biblia GUTENBERGA. (Wcześniej ruchome czcionki w prasie drukarskiej stosowali Chińczycy i Koreańczycy, a niezależnie od Gutenberga wynalazł je Lauren Janszoon KOSTER). Nowe techniki drukarskie spowodują, że pod koniec XV w. w Europie będzie ok. 9 milionów książek.

1461-62  Francois Villon, Wielki Testament

[1464]  Johannes REGIOMONTANUS (Johannes Müller), De triangulis omnimodis. Pierwsza w Europie książka z zakresu trygonometrii jako samodzielnym dziale matematyki. Zawiera m.in. prawo sinusów dla trójkątów płaskich i prawa sinusów i cosinusów dla trójkątów sferycznych.

1469  We Florencji powstaje Akademia Platońska, gdzie prowadzi się studia nad Platonem i pitagorejczykami. Do 1484 Marsilio FICINO przetłumaczy i opublikuje przekłady wszystkichdialogów Platona na łacinę. Przetłumaczy też Enneady Plotyna, teksty Porfiriusza i Jamblicha.

1484  Papież INNOCENTY VIII - odwołując się do teorii św. Tomasza z Akwinu o możliwości wejścia ludzi w osobisty (również erotyczny) kontakt z szatanem - wydaje bullę Summis desiderantes affectibus, w której poleca inkwizycji tropienie czarownic.

[1489]  Johannes WIDMAN, Behend und hüpsch Rechnung uff allen Kauffmanschafften. W tej pracy używa się znaków "+" oraz "-", a cały proponowany symbolizm stanowi postęp w stosunku do osiągnięć Hindusów i Diofantosa (zob. ok. [250]).

[1492]  Podróż Krzysztofa KOLUMBA zapoczątkowuje odkrywanie Ameryki - ale sam Kulomb nie dowie się, co właściwie odkrył.
W trakcie tej podróży zauważono, że kompas nie wskazuje dokładnie w kierunku Gwiazdy Północnej - co uznano za wadę kompasu.

1492  Upada Grenada, chrześcijanie opanowują całą Hiszpanię.
1493  Papież Aleksander VI wyznacza granice między posiadłościami Hiszpanii i Portugalii w Nowym Świecie.

1496  Papiescy inkwizytorzy w Niemczech, dominikanie Heinrich INSTITORIS i Jakob SPRENGER ogłaszają Młot na czarownice, w którym opisują skutki czarów i formułują normy postępowania procesowego (zob. 1484). W ciągu następnych dwustu lat katolicy i protestanci zabiją ok. 100 000 osób (liczba bardzo niepewna), w olbrzymiej większości kobiet.

na Ziemi żyje 450-500 milionów ludzi

1498  Vasco Da Gama opływa Afrykę i dociera do Indii.
1502  Na Antyle dociera pierwszy transport niewolników z Afryki.

[1502]  Amerigo VESPUCCI płynie wzdłuż brzegów Ameryki Południowej - i stwierdza, że nie jest to część Azji, ale Nowy Świat. Od jego imienia kontynent otrzyma nazwę.

1503-04 Hieronymus Bosch, Ogród rozkoszy ziemskich i niebiańskich
1503-06 Leonardo da Vinci, Mona Lisa
1504 Michał Anioł, David

1509 ERAZM z Rotterdamu, Pochwała głupoty.

[ok. 1510] Mikołaj KOPERNIK rozsyła do uczonych i duchownych list - dziś znany jako Komentarzyk - w którym twierdzi, że nie Słońce porusza się wokół nieruchomej Ziemi, ale Ziemia, wraz z pięcioma innymi planetami, obiega Słońce dookoła, wirując jednocześnie wokół własnej osi.

1512-1517 Sobór laterański V potępia koncyliaryzm, czyli doktrynę o wyższości soboru nad papieżem; ogłasza też dogmat o nieśmiertelności indywidualnej duszy ludzkiej.

1513 Niccolo MACHIAVELLI, Książę. Rady dla władcy formułowane zgodnie z maksymą "cel uświęca środki".

1516 Thomas MORUS, Utopia. Wizja społeczeństwa, w którym wszyscy pracują (po 6 godzin dziennie), żyją skromnie, bez pieniędzy, to samo jedzą i tak samo się ubierają. Czas wolny zużywają na wyzwalanie się od dominacji ciała.

[1515] Scipione FERRO znajduje ogólne metody rozwiązywania równań sześciennych o postaci x³ + ax = b, ale ich nie ogłasza. Odkryje je ponownie Niccolò TARTAGLIA - i również zachowa w tajemnicy.

ok. 1510-1534 ĆAJTANJA Mahaprabhu tworzy bengalską odmianę hinduistycznej bhakti, wielbiąc śpiewem i tańcem Krisznę jako Najwyższą Osobę Boga.

1516 ERAZM z Rotterdamu publikuje Novum Instrumentum omne (Całość Nowego Nauczania); w poprawionym wydaniu z 1519 r. zmienił tytuł na Novum Testamentum omne (Całość Nowego Testamentu). Wydanie zawierało grecki tekst - w krajach katolickich wtedy praktycznie nieznany - sporządzony na podstawie kilku rękopisów z XII i XIII w., wraz z własnym przekładem łacińskim.

1517 Marcin LUTER ogłasza 95 tez przeciw odpustom. Zaczyna się - pod hasłem sola gratia, sola fides, sola scriptura (tylko łaska, tylko wiara, tylko Biblia) - reformacja.

1519-21 Hernán Cortés podbija państwo Azteków.

1520 LUTER ogłasza swe najważniejsze dzieła: O niewoli babilońskiej Kościoła, O wolności chrześcijanina oraz Do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego o poprawie stanu chrześcijańskiego. Zaczyna pracę nad niemieckim przekładem Nowego Testamentu, dokonanym na podstawie tekstu ustalonego przez Erazma. (I wydanie w 1522, kolejne, stale modyfikowane, do 1545).

[1520-22] Ferdinand MAGELLAN przepływa obok Ziemi Ognistej i dociera na Filipiny, gdzie ginie. 18 żeglarzy na jedynym ocalałym statku (wyruszyło ich 230 na 5 statkach) w 1522 powraca pod dowództwem Juana Sebastiána ELCAÑO do Hiszpanii.

1521 Turcy zdobywają Belgrad, a w 1526 zajmują część Węgier
1524-1525 Wojna Chłopska w Niemczech, zakończona rzezią stu tysięcy powstanców

1525 Ulrych ZWINGLI, Kommentar über die wahre und die falsche Religion - podstawowe dzieło inicjatora ruchu ewangelicznego w Zurychu.

1525 Konrad GREBEL i Feliks MANZ dają początek ruchowi anabaptystów. Wkrótce potem za odstępstwo od ruchu ewangelicznego Manz zostaje utopiony, a jego zwolennicy rozpraszają się. W 1527 na synodzie w Schleitheim anabaptyści przyjmują siedem artykułów (tekst).

1527 Sacco di Roma - katolickie wojska Karola V zdobywają i łupią Rzym, co kładzie kres epoce renesansu w tym mieście

1529 LUTER pisze Duży katechizm oraz Mały katechizm.
Debata w Marburgu Lutra i Melanchtona ze Zwinglim i Oecolampadiusem nie likwiduje różnic w pojmowaniu natury eucharystii - co doprowadzi ostatecznie do schizmy rodzących się kościołów ewangelicko-augsburskiego i ewangelicko-reformowanego.

1530 Philip MELANCHTHON na obradach sejmu w Augsburgu przedstawia Augsburskie wyznanie wiary, pod którym podpisy składają Jan, książę saski, elektor; Jerzy, margrabia brandenburski; Ernest, książę luneburski; Filip, landgraf heski; Jan Fryderyk, książe saski; Franciszek, książę luneburski; Wolfgang, książę Anhaltu; Senat i Magistrat Norymbergi; Senat Reutlingen. Rok później powstaje Związek Szmalkaldzki, zrzeszenie państw protestanckich posiadające własną armię. Kształtuje się Kościół ewangelicko-augsburski, "luterański".

1531 ZWINGLI ginie w bitwie pod Kappel.

1532 Heinrich BULLINGER ze współpracownikami ogłasza Confessio Helvetica (Szwajcarskie wyznanie wiary).
Na synodzie w szwajcarskim Chanforan waldensi łączą się z kościołem zwingliańskim.

1531 Francisco Pizzaro zaczyna podbój państwa Inków.

1534 Parlament angielski uchwala Akt supremacji i ogłasza Henryka VIII głową kościoła Anglii - co daje początek procesom, które doprowadzą do powstania Kościoła anglikańskiego.

1534 Anabaptyści, pod wodzą Jana MATTHIJSA, przejmują władzę w Münster jako "Nowym Jeruzalem". Po zabiciu przez katolików Matthijsa i jego towarzyszy podczas podróży misyjnej, przywództwo przejmuje Jan z Lejdy (BEUKELSZOON).

1536 Po zdobyciu Münster przez wojska katolickie w styczniu 1546 Beukszeloon z dwoma towarzyszami są kolejno rozszarpywani rozżarzonymi szczypcami, każdy przez godzinę, następnie wyrywają im języki, zabijają, a zwłoki w żelaznych klatkach wciągają na 50 lat na wieże katedralne.

1536 W Innsbrucku płonie na stosie anabaptysta Jakub HUTTER, który wcześniej organizował na Morawach grupy praktykujące wspólnotę dóbr i wyrzekały się przemocy.

[1536] Philippus Aureolus Theophrastus Bombastus von Hohenheim, znany jako PARACELSUS ("większy od Celsusa"), Die grosse Wundartznei. Dzieło o jatrochemii, mającej wyjaśnić procesy przebiegające w organizmach żywych i wytworzyć leki. Światem rządzą trzy substancje/zasady: rtęć, siarka i sól. Zdrowie to harmonia między człowiekiem (mikrokosmosem) a przyrodą (makrokosmosem). Choroby psychiczne nie są wywoływane przez demony, ale mają przyczyny fizyczne.

1536 Jan KALWIN, Institutio christiae religioni (Nauka religii chrześcijańskiej). To fundamentalne dzieło teologiczne będzie Kalwin rozszerzał do końca życia, w rezultacie jego objętość wzrośnie pięciokrotnie, do ok. 1000 stron druku.
Wilhelm FAREL skłania Kalwina - uciekiniera religijnego z Francji - do osiedlenia się w Genewie. Obaj przedstawiają Radzie Miejskiej Genewskie wyznanie wiary.

1536 MENNO SIMONS, Fundamentbuch. Powstaje ruch religijny mennonitów, umiarkowanych anabaptystów odrzucających jakąkolwiek przemoc.

[1540] Georg Joachim RHETICUS, Narratio prima de libri revolutionum. Pierwsza publiczna prezentacja systemu Kopernika. (Zob. [1543]).

1540 Papież Paweł III zatwierdza regułę założonego przez Ignacego LOYOLĘ zakonu jezuitów.

1541 KALWIN, wygnany wcześniej z Genewy, triumfalnie powraca i zaprowadza w mieście nowe porządki: zlikwidowane zostają

1542 Powstaje Święte Oficjum, w 1588 przemianowane na Kongregację Świętej Inkwizycji.

[1543] Mikołaj KOPERNIK, De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich). W tej książce Kopernik użył matematycznych technik przejętych z geocentrycznej astronomii Hipparcha-Ptolemeusza (jednak bez ekwantu) do zbudowania matematycznego modelu ruchów planet, w którym w środku świata znajdowało się nieruchome Słońce, a Ziemia, jako jedna z planet, wędrowała wokół niego. Teoria ta przez następnych kilkadziesiąt lat nie znalazła zwolenników, gdyż brak obserwowalnej paralaksy gwiezdnej wymagałby przyjęcia tak wielkich rozmiarów świata, że wydawało się to wykluczone. Co więcej, można było zaakceptować teorię Kopernika jedynie pod warunkiem przyjęcia innej fizyki, niż panująca wówczas fizyka Arystotelesa - a tej brakowało.

[1543] Andreas VESALIUS (Wesaliusz), De homini corporis fabrica. To dzieło, poprawiające na podstawie systematycznie prowadzonych sekcji zwłok ludzkich, około 200 błędów Galena, zapoczątkowuje nowożytne badania anatomiczne.

[1544] Ludovico FERRARI rozwiązuje równanie czwartego stopnia o postaci x⁴ + ax² + b = cx.
Niccolò TARTAGLIA ujawnia, wynalezione wcześniej przez Scipione del FERRO, metody rozwiązywania równań trzeciego stopnia.

[1545] Gerolamo CARDANO w Ars magna - badając równania trzeciego i czwartego stopnia - posługuje się systematycznie liczbami ujemnymi, używa też liczb zespolonych. Wprawdzie zarówno liczby ujemne, jak i urojone części liczb zespolonych nazywa "fikcyjnymi", ale podaje poprawne zasady ich użycia, m.in. to, że iloczyn dwóch liczb ujemnych jest dodatni.

1545 W Trydencie 13 rudnia Paweł III otwiera obrady soboru, choć zgromadzono ledwie 30 kardynałów i biskupów, głównie z Italii. W marcu 1547 dochodzi wśród uczestników do rozłamu i obrady zostają przerwane.

[1546] Georgius AGRICOLA (Georg Bauer), nazywany "ojcem geologii", w De natura fossilium opisuje pod względem szeregu własności fizycznych i klasyfikuje liczne minerały. W De ortu et causis subterraneoum twierdzi, że minerały i skały powstają z podziemnego "soku" pod wpływem ciepła albo zimna; ciepło odpowiedzialne za wybuchy wulkanów powstaje wskutek spalania się węgla, bituminu lub siarki.

[1546] Girolamo FRACASTORO, De contagione et contagiosis morbis, pierwszy podręcznik epidemiologii, m.in. na temat syfilisu.

1547 Iwan IV Groźny zostaje carem Rosji, daje krajowi zbiór praw, reorganizuje armię na wzór zachodni, popiera rozwój malarstwa i architektury (a także słynie z okrucieństwa)

1548 LOYOLA, Ćwiczenia duchowe.

ok. 1550 Powstaje ruch hugenotów, francuski odłam kalwinizmu.

1551 W swoim czwartym wydaniu Nowego Testamentu Robert Estienne, znany jako STEFANUS (wydanie zawierało tekst ustalony przez Erazma, poprawiony na podstawie Poligloty kompluteńskiej, kilkunastu greckich rękopisów, a także pochodzącego z V w. Kodeksu Bezy), wprowadza numerację rozdziałów i wersetów stosowaną odtąd we wszystkich niemal wydaniach Biblii.

1552 W październiku Juliusz III wznawia, w obecności zaledwie 40 biskupów, przerwane w 1547 obrady soboru trydenckiego. W ich trakcie wysłuchano przedstawicieli luteran, ale nie podjęto z nimi dyskusji. Po kilku miesiącach obrady przerwano.

1552 Thomas CRANMER uzupełnia ogłoszony w 1549 Common Prayer Book (Wspólny modlitewnik) o Wyznanie wiary w 42 artykułach, zawierające m.in. tezy Kalwina o eucharystii i Lutra o usprawiedliwieniu przez wiarę - co zbliża anglikanizm do protestantyzmu.

1553 Miguel SERVETO, Christanismi restitutio. Tak jak w swoich poprzednich pracach Servet odrzuca dogmat Trójcy Świętej jako pozbawiony jakichkolwiek podstaw biblijnych, krytykuje też doktrynę predestynacji. Tworzy podstawy renesansowego arianizmu. Aresztowany - na podstawie donosu inspirowanego przez Kalwina - przez inkwizytorów katolickich ucieka z więzienia, ale przejeżdżając przez Genewę zostaje rozpoznany - i z inicjatywy Jana Kalwina, a także po zebraniu opinii miast szwajcarskich, spalony 27 października 1553 r. na stosie.

[1553] W w.w. książce SERVET opisuje mały, płucny obieg krwi. Jednak prawie wszystkie egzemplarze książki zostały zniszczone (do dziś zachowały się trzy).

1555 Pokój augsburski dzieli Niemcy na części luterańską i katolicką: cujus regio, ejus religio ("czyja władza, tego religia").

1555 Giovanni Pierluigi da Palestrina, Missa Papae Marcelli

[1556] AGRICOLA, De re metallica. Synteza dotychczasowej wiedzy o metalach, używana jako podręcznik przez następne 150 lat.

[1556] Juan de VALVERDE, Historia de la composición del cuerpo humano. Traktat o anatomii człowieka, oparty na książce Vesaliusa [1543], ale zawierający też opis płucnego krążenia krwi, co niezależnie od Serveta [1553] odkrył Realdo COLOMBO.

[1558] Giambattista Della PORTA, Magia naturalis. Dzieło o "magii naturalnej", przeciwstawianej magii mającej do czynienia z duchami, zaklęciami. Z naszego punktu widzenia magia miesza się tam z nauką. Są tam uwagi o magnesach, przepisy alchemiczne, jest trochę optyki, m.in. opis ulepszonej camera obscura.

1559 Kościół katolicki ogłasza pierwszy Indeks Ksiąg Zakazanych.

1559 John KNOX, który właśnie ukończył przekład Biblii na angielski, organizuje w Szkocji Kościół kalwinistyczny.

1559 Powstanie purytanizmu, radykalnego odłamu kościoła anglikańskiego, bliskiego kalwinizmowi, również przez usunięcie z budynków kościelnych ołtarzy, obrazów, rzeźb, organów, a także eliminację szat liturgicznych.

[1561] Valerius FAVENTIES, De montium origine. Góry powstają w wyniku trzęsień ziemi, pęcznienia pod wpływem wilgoci, parcia zgromadzonego pod ziemią powietrza, ognia, duchów gór, oddziaływania gwiazd, wiatru, słońca, erozji i działalności ludzkiej.

1562 Na synodzie w Pińczowie dochodzi do rozłamu wśród polskich kalwinistów: zwolennicy antytrynitarskich tez Serveta, tacy jak PIOTR z Goniądza (zwolennik wspólnoty dóbr i pacyfista demonstracyjnie noszący drewniany miecz), a także osiadli w Rzeczypospolitej antytrynitarscy imigranci z Italii, tacy jak Francesco STANCARO (O Trójcy i Pośredniku Panu naszym Jezusie Chrystusie, 1562), a zwłaszcza Leliusz SOCYN, tworzą wspólnotę braci polskich, zwanych też unitarianami bądź socynianami.

1562 Prymasem Polski zostaje Jakub UCHAŃSKI, który we współpracy m.in. z księdzem Andrzejem Fryczem MODRZEWSKIM ("nie pozostaje nam nic innego, tylko to, byśmy, narody chrześcijańskie, opuścili rzymskiego antychrysta, razem z całą jego kliką", O prymacie papieża), próbuje tworzyć kościół narodowy, z wyznaniem wiary godzącym katolicyzm, luteranizm, kalwinizm i doktrynę braci czeskich, oraz królem Rzeczpospolitej Obojga Narodów jako jego głową. Nic jednak z tych planów nie wyszło.

1563 Elżbieta I ogłasza 39 artykułów wiary Kościoła anglikańskiego: doktrynalne wpływy kalwinizmu mieszają się w nim z przejętą od katolicyzmu obrzędowością.

1562-63 Wznowione przez Piusa IV (ojca czworga dzieci, który rozpoczął urzędowanie od wyniesienia na urzędy kardynalskie synów swych trzech sióstr, a dwóch kardynałów-nepotów swego poprzednika kazał zgładzić) obrady soboru trydenckiego zostają zakończone w grudniu 1563.

1563 Pius IV bullą Benedictus Deus ogłasza tzw. Trydenckie wyznanie wiary, pod którym mieli podpisać się wszyscy hierarchowie Kościoła rzymskiego.

1569 W wyniku unii lubelskiej powstaje Rzeczpospolita Obojga Narodów.

[1569] Gerard MERKATOR wydaje 18-arkuszową mapę świata.

[1572] Tycho BRAHE obserwuje pojawienie się, a na początku 1574 zniknięcie, (super)nowej gwiazdy w Kasjopei. Nie stwierdza jej ruchu względem gwiazd i stąd wnioskuje, że - wbrew panującym wówczas poglądom - wśród gwiazd rzeczy, podobnie jak na Ziemi, powstają i giną.

1572 W noc św. Bartłomieja we Francji zostaje zamordowanych 20 000 hugenotów. Na wieść o tym papież Grzegorz XIII odprawia nabożeństwo dziękczynne.

[1573] Costanzo VAROLIO w dwóch listach, wydanych bez jego zgody pt. De nervis optics, opisuje nowe techniki sekcji mózgu, które doprowadziły go m.in. do odkrycia nerwów wzrokowych.

[1576] Thomas DIGGES, A perfit description of the coelestiall orbes. W tej książce znajduje się angielski przekład fragmentów dzieła Kopernika. Ale Digges twierdzi ponadto, że gwiazdy nie są umieszczone - jak sądził Kopernik - na sferze, ale są rozrzucone w nieskończonej przestrzeni.

[1577] Tycho BRAHE obserwuje ruch komety i wykazuje, że porusza się ona w obszarze poza Księżycem, zmieniając swą odległość od Ziemi. Wnioskuje z tego, że - wbrew panującym wówczas poglądom - przestrzenie kosmiczne są puste.
[1578] Michael MÄSTLIN pod wpływem obserwacji komety, poczynionych niezależnie od Brahego, przyjmuje system Kopernika.

1578 Chan mongolski nadaje przywódcy największego klasztoru w Tybecie tytuł dalajlamy.

1579 JAN OD KRZYŻA, Droga na górę Karmel.

1580 Michel de MONTAIGNE, Próby. Rozważania na temat poznania siebie samego - które jednak nie jest w pełni osiągalne, jako że nie wiemy, skąd wszystko, w tym nasze życie, powstało i dokąd zmierza.

[1580] Bernard PALISSY w dialogu między Praktyką a Teorią, Discours admirables de la nature des eaux et fonteines, tant naturelles qu'artificielles, des metaux, des sels & salines, des pierres, des terres, du feu et des emaux, opowiada o wodach i wodotryskach, metalach, solach i słonych błotach, skałach, ziemi, ogniu i szkliwach. Książka zawiera oparty na obserwacjach opis obiegu wody w przyrodzie: oceany parują, woda gromadzi się w chmurach, z chmur spada deszcz i zasila strumienie i rzeki. (W tym czasie nadal panował pogląd Arystotelesa, że woda powstaje z zawilgoconej ziemi i oziębionego powietrza.)

[ok. 1580] François VIÈTE systematycznie używa liter na oznaczenie niewiadomych i systemu dziesiętnego, publikuje tabele podające wartości funkcji trygonometrycznych dla każdej sekundy, formułuje szereg twierdzeń trygonometrycznych.

15 października 1582 wprowadzenie, na polecenie papieża Grzegorza XIII, kalendarza gregoriańskiego: odtąd trzy razy na 400 lat usuwany jest 29. dzień lutego. Z kalendarza usunięto dni od 5 do 14 października, co od razu wprowadziło różnicę między kalendarzem gregoriańskim a juliańskim (używanym do dziś przez kościoły prawosławne).

[1582] Simon STEVIN, Tafelen van Interest. Początek nowożytnych badań w zakresie statyki.

[ok. 1583] Galileo GALILEI (Galileusz) odkrywa, że okres drgań wahadła zależy od jego długości, ale nie od amplitudy i zawieszonego na linie ciężaru.

1584 Giordano BRUNO, O nieskończonym wszechświecie i światach. Bóg jest naturą tworzącą naturę, a zatem materia jest boska. W nieskończonej przestrzeni - która nie ma środka - istnieje nieskończenie wiele układów planetarnych, wciąż powstających i ginących, zamieszkanych przez istoty rozumne. Wszystko jest zbudowane z atomów, zarówno fizycznych, jak i duchowych. Człowiek to nieśmiertelny atom duchowy, odzwierciedlający w sobie Wszechświat.

[1585] STEVIN wprowadza ułamki dziesiętne.

[1586] STEVIN ogłasza, że dwie kule ołowiane, jedna 10-krotnie cięższa od drugiej, spadają z wysokości 30 stóp w tym samym czasie.

[1588] BRAHE, który obserwując położenia gwiazd z dokładnością do 1' nie zdołał dostrzec paralaksy gwiezdnej (zob. [1838]), ogłasza, że Ziemia jest nieruchoma. Publikuje nowy model świata: Merkury, Wenus, Mars, Jowisz i Saturn krążą wokół Słońca, a Słońce, wraz z Księżycem, krąży wokół nieruchomej Ziemi.

1588 Klęska Wielkiej Armady, Hiszpania zaczyna tracić panowanie na morzach na rzecz Anglii.

1589 W Moskwie powstaje prawosławny patriarchat. Miasto - uważane wcześniej za Nową Jerozolimę - zostaje ogłoszone Trzecim Rzymem (po Rzymie i Konstantynopolu). Filoteusz z Pskowa (zm. ok. 1524): Pierwszy Rzym upadł przez herezję, drugi przez podbój, a oto Trzeci Rzym, Wasze najjaśniejsze carstwo, zaś czwartego nie będzie już nigdy.

[1586] PORTA, De humana physiognomia, a tam m.in. próby powiązania kształtu roślin z ich własnościami leczniczymi (rośliny przypominające narządy ludzkie miały służyć w kuracji ich dolegliwości), ustalenia pokrewieństw między roślinami a ciałami niebieskimi, minerałami i częściami zwierząt.
[1589] PORTA, Magiae naturalis, rozszerzone do 20 ksiąg wydanie dzieła z 1558 r. Wielki wykład astrologii, alchemii, matematyki, meteorologii, optyki i filozofii przyrody.

[1591] VIÈTE w In artem analyticam isagoge doskonali notację arytmetyczną tak dalece, że zyskuje sobie miano "ojca algebry". Nie włącza jednak do matematyki liczb ujemnych.

1592 Papież KLEMENS VIII ogłasza tekst Wulgaty klementyńskiej, łaciński tekst Biblii, który będzie obowiązywał w Kościele rzymsko-katolickim do 2001.

1592-1616 Szekspir prowadzi teatr, dla którego pisze swe genialne sztuki.

[1596] Johannes KEPLER, Tajemnica kosmosu (Mysterium cosmographicum). W tym dziele Kepler użył pięciu "platońskich" brył foremnych do wyjaśnienia odległości planet w systemie Kopernikańskim od Słońca: w sferę wyznaczoną przez orbitę Saturna wpisał sześcian, opisany z kolei na sferze Jowisza, w sferę Jowisza wpisał czworościan opisany na sferze Marsa, między sfery Marsa i Ziemi wstawił dwunastościan, między sfery Ziemi i Wenus dwudziestościan, a między sfery Wenus i Merkurego ośmiościan. Była to typowa realizacja pitagorejskiego programu poszukiwania matematycznych harmonii ukrytych za zjawiskami.

[1597] Andreas LIBAU (Libavius), Alechemia. Encyklopedia dotychczasowych osiągnięć alchemii, ale oczyszczonej z elementów magicznych, które autor określa mianem "paracelsiana". Zgadza się jednak z Paracelusem, że podstawowym zadaniem alchemii jest opracowywanie nowych leków.

1596 W wyniku unii brzeskiej powstaje w Rzeczpospolitej kościół greko-katolicki, zachowujący bizantyjski ryt liturgiczny, ale uznający władzę papieża.

1600 W Rzymie spalono na stosie Giordano BRUNO.

[1600] KEPLER zostaje asystentem BRAHEGO i wykorzystując sporządzone przez niego tabele astronomiczne zaczyna pracę nad matematycznym modelem ruchu Marsa - według umowy po to, by rozwinąć geocentryczny model Brahego (zob. [1588]). Brahe umiera rok później a Kepler używa jego tablic do rozwinięcia modelu heliocentrycznego.

[1600] William GILBERT, De Magnete magneticisque corporibus tellure physiologia nova. W tej książce, opartej na wynikach prowadzonych przez 18 lat eksperymentów, znajdujemy m.in. klasyfikację ciał na "elektryczne" i "nieelektryczne", uwagi o wpływie wilgoci i temperatury na elektryzację, a także o tym, że elektryzacja wpływa na metale, ciecze i dym. A przede wszystkim przedstawiona została seria eksperymentów świadczących o tym, że Ziemia jako całość jest magnesem.

[1603] Girolamo FABRICI (Hieronymus Fabricius) w broszurze De venarum ostiolis pisuje budowę i funkcjonowanie zastawek żylnych. Twierdzi, że zapobiegają one gromadzeniu się zbyt dużej ilości krwi w dłoniach i stopach. (Zob. [1629]).

1603 W Rzymie zostaje założona Accademia dei Lincei (Akademia Rysiów), która będzie działać do 1630 r., a wśród jej członków znajdą się Giambattista Della Porta i Galileo Galilei

1604 Powstaje pierwsza wersja świętej księgi sikhów Guru Granth Sahib.

1604-1611 Powstaje King James Bible, angielski przekad dokonany na podstawie wydania Stefanusa z 1551, który stanie się oficjalnym tekstem Kościoła anglikańskiego, a później, w Stanach Zjednoczonych, będzie podstawą kolejnych przebudzeń religijnych.

[1604] GALILEUSZ z (błędnego) założenia, że prędkość ciała spadającego swobodnie jest proporcjonalna do przebytej drogi, wyprowadza (poprawny) wniosek, że przebyta droga jest proporcjonalna do kwadratu czasu spadania.

[1604] KEPLER, Astronomiae pars optica. Dzięki temu dziełu Kepler zyskał miano "ojca optyki". Przedmioty emitują światło wszystkimi punktami swych powierzchni we wszystkich kierunkach. Widzenie powstaje gdy światło dociera, po załamaniu w "humorach" oka, do siatkówki i tworzy na niej odwrócony obraz.

1605 Miguel de CERVANTES Saavedra, Don Kichot z La Manczy; część II 1615.

1609 W Amsterdamie powstaje pierwsza gmina baptystów.

[[1608]] Hans LIPPERSHEY i Zaharias JANSEN konstruują lunetę, dającą ok. 3-krotne przybliżenie, przeznaczoną do zastosowań wojskowych. W [[1609]] konstruują mikroskop.

[1609] KEPLER, Astronomia nova. Czytamy tam m.in., że planety poruszają się po elipsach, w jednym z ognisk każdej z elips znajduje się nieruchome Słońce, a także, że prędkości ruchów planetarnych zmieniają się w taki sposób, że odcinek łączący planetę ze Słońcem zakreśla równe pola w równych odstępach czasu. Kolejna realizacja pitagorejsko-platońskiego programu badawczego (zob. [1596]), ale tym razem ogromnie znacząca dla dalszego rozwoju nauki.
Kepler dziedziczy Arystotelesowskie przekonanie, że skoro planety są w ruchu, to musi nieprzerwanie działać na nie siła poruszająca. Siła ta jest emanowana przez Słońce, obraca się wraz z nim i mimochodem porusza planety. Planety zaś zbliżają się i oddalają od Słońca gdyż ciała te mają własności magnetyczne.

[1610] GALILEUSZ dowiaduje się o wynalezieniu lunety i buduje własną, dającą ok. 30-krotne przybliżenie. Zaczyna obserwować przez nią niebo. W ciągu kolejnych miesięcy odkrywa góry na Księżycu, fazy Wenus, cztery księżyce Jowisza, "uszy" Saturna, powstające i ginące plamy na Słońcu, stwierdza, że Droga Mleczna jest skupiskiem niezliczonych gwiazd. Odkrycia te ogłasza w Sidereus Nuncius, gdzie opowiada się po stronie systemu Kopernika.

[[1611]] KEPLER w Dioptrice podaje teoretyczny opis budowy lunety złożonej z dwóch soczewek wypukłych. (W dotychczasowych rolę okularu pełniła soczewka wklęsła.)

[[1612]] Santorio SANTORI, Commentaria in artem medicinalem Galenis. W tym dziele weneckiego lekarza znajdujemy pierwszy opis termometru powietrznego. (Galileusz twierdził, że wynalazł taki przyrząd wcześniej.) Stosuje go w diagnostyce medycznej.

[1612] GALILEUSZ donosi, że "uszy" Saturna znikły. (Zob. [1655]).
GALILEUSZ, Discorso intorno alle cose che stanno in su l'aqua. Rozprawa z dziedziny hydrostatyki, wzorowana na pracy Archimedesa.

[1613] GALILEUSZ, Listy o plamach słonecznych. W 1611 obserwował je Christoph SCHEINER, który ogłosił swe odkrycie jako pierwszy, sądził jednak, że są to planety widoczne na tle tarczy słonecznej. Galileusz wykazał, że plamy występują na powierzchni Słońca i wirują wraz z nim. Odkrycie to wywołało sensację, gdyż obalało panujący pogląd, że Słońce nie ulega żadnym zmianom.
W Listach Galileusz sformułował też zasadę bezwładności kołowej: "gdy wszystkie zewnętrzne opory zostaną usunięte, ciało ciężkie na powierzchni sferycznej, współśrodkowej z powierzchnią Ziemi, w równej mierze może być w spoczynku, jak i w dowolnym ruchu horyzontalnym. Ciało to będzie pozostawać w takim stanie, w jakim zostało ustanowione; jeżeli stan początkowy był stanem spoczynku, to ciało pozostanie w spoczynku, a jeśli był to na przykład ruch ku wschodowi, to ciało będzie trwało w tym ruchu".

[1614] John NAPIER w Mirifici logarithmorum canonis descriptio wprowadza logarytmy - które bardzo szybko zyskują uznanie.
[1615] KEPLER w Stereometria doliorum vinorum wprowadza prymitywne metody całkowania, inspirowane pracami Archimedesa, i oblicza objętości niektórych brył traktując je jako złożone z nieskończenie małych fragmentów.

1616 Kardynał Roberto BELLARMINO zakazuje Galileuszowi głoszenia tezy o ruchu Ziemi. Książka Kopernika O obrotach sfer niebieskich zostaje umieszczona na indeksie ksiąg zakazanych.

[1619] KEPLER, Harmonia mundi. M. in. o tym, "że pojedyncze tony lub tonacje muzyczne wyrażają się w pewien sposób przez poszczególne planety, że kontrapunkty lub powszechne harmonie wszystkich planet mogą istnieć i różnić się od siebie, że cztery rodzaje głosów: sopran, kontralt, tenor i bas, wyrażają się w planetach". Z naszego punktu widzenia jest to stek pitagorejskich bzdur. Ale znaleźć tam też można twierdzenie, zwane dziś III prawem Keplera: stosunek sześcianu średniej odległości planety od Słońca do kwadratu czasu jej obiegu wokół Słońca ma dla wszystkich planet tę samą wartość.

[1620] Edmund GUNTER odkłada na osi wartości logarytmów, co pozwala mnożyć i dzielić przez dodawanie i odejmowanie odcinków osi. Wkrótce doprowadzi to do zbudowania suwaków logarytmicznych.

1620 Francis BACON, Novum organum. Traktat o metodzie tworzenia nowego rodzaju wiedzy, która pozwoli ludzkości - dzięki wynalazkom technicznym - opanować przyrodę. Należy gromadzić wyniki obserwacji i eksperymentów, a następnie stopniowo uogólniać je, stosując kanony indukcji eliminacyjnej. (Nie są to jednak zasady metodologii, jakie odnaleźć można w pracach Galileusza czy Newtona, a własne dociekania nad formą ciepła, jakie Bacon prowadzi w Księdze II, bliższe są magii naturalnej niż temu, co dziś nazywamy "nauką".)

1620 po klęsce protestantów w bitwie pod Białą Górą, Czechy zostają przemocą sprowadzone znów na łono katolicyzmu
1618-48 Wojna trzydziestoletnia, ideologicznie uzasadniana podziałami religijnymi, pustoszy Niemcy - liczba ludności zmniejsza się o 20 do 30%.
1620 Purytańscy "Pielgrzymi" przybijają do brzegów Ameryki i zakładają osadę Plymouth - symboliczny początek procesu, w wyniku którego powstaną Stany Zjednoczone.

[1621] KEPLER, Epitome astronomiae Copernicanae. Systematyczny wykład astronomii heliocentrycznej. Większość przestrzeni kosmicznych jest pusta. Ale że ruch planet wymaga nieustannego działania siły poruszającej (pod tym względem Kepler trwa przy fizyce Arystotelesa), to siła taka emanowana jest przez Słońce, obraca się wraz z nim malejąc z odległością, a działa przez próżnię.

[1621] Willebrord van Roijen SNELL (Snellius) ustala doświadczalnie prawa załamania światła: dla danej pary ośrodków sinus kąta padania jest proporcjonalny do sinusa kąta załamania. Ale swego odkrycia nie ogłasza.

[1623] GALILEUSZ w Wadze probierczej twierdzi, że komety są zjawiskami optycznymi w atmosferze (podobny pogląd głosił Arystoteles), a nie ciałami niebieskimi odległymi od Ziemi. Choć uznajemy to za wieli błąd, tekst cenimy ze względu na zawarte w nim rozróżnienie własności pierwotnych i wtórnych, a także za stwierdzenie: "Filozofia zapisana jest w tej ogromnej księdze, którą mamy stale otwartą przed oczami; myślę o wszechświecie; jednak nie można jej zrozumieć, jeśli się wpierw nie nauczymy rozumieć języka i pojmować znaki, jakimi została zapisana. Zapisana zaś została w języku matematyki, a jej literami są trójkąty, koła i inne figury geometryczne, bez których niepodobna pojąć z niej ludzkim umysłem ani słowa; bez niej jest to błądzenie po mrocznym labiryncie".

1623 Tommaso CAMPANELLA, Miasto słońca. Utopia polityczna spisana przez dominikanina, który uniknął egzekucji z oskarżenia o herezję dzięki symulowaniu choroby umysłowej, ale za swe poglądy więziony był przez 30 lat. Obraz społeczeństwa bez rodzin i własności prywatnej, opartego na kulcie pracy i ideałach równości społecznej.

[1624] KEPLER i niezależnie Henry BRIGGS publikują tabele logarytmów.

[1625] Francesco STELLUTI publikuje pierwsze rysunki ożywionych i nieożywionych przedmiotów obserwowanych przez mikroskop.

1625 Hugo de Groot (GROCJUSZ) w O prawie wojny i pokoju tworzy podstawy prawa międzynarodowego. Istnieje poznawalne rozumowo prawo naturalne. Jest to prawo do własności prywatnej (łącznie z prawem do własnego ciała). Wiążą się z tym zasady takie jak: (1) należy dotrzymywać umów, (2) należy naprawić wyrządzoną szkodę, (3) należy karać za popełnione przestępstwa. Państwo powinno stać na straży prawa naturalnego, strzec go i wprowadzać w życie (jeśli jest taka potrzeba, to przy użyciu siły).

1627 Rok po śmierci Francisa BACONA ukazuje się nieukończona Nowa Atlantyda, a w niej wizja państwa, w którym pracujący w Domu Salomona uczeni pomagają leczyć choroby, budują maszyny latające, łodzie podwodne itd.

[1627] KEPLER, Tablice rudolfiańskie. Tabele podawały położenia 1000 gwiazd i ruchy planet oparte na pomiarach Tychona Brahe i matematycznych modelach Keplera.

[1629] William HARVEY, Exercitatio anatomica de motu cordis et sanguinis in animalibus. Wynik prac prowadzonych od 1619, a inspirowanych odkryciami Fabriciego [1603]. Serce to pompa, tłocząca krew do tętnic, krew wraca zaś do serca żyłami.

[1629] Albert GIRARD w L'Invention nouvelle en l'algèbre wprowadza liczby ujemne jako pierwiastki równań; twierdzi też, choć na niejasnych podstawach, że jeśli wielomian stopnia n-tego ma r pierwiastków rzeczywistych, to ma też n - r pierwiastków zawierających liczby urojone.

[1632] GALILEUSZ, Dialog o dwóch najważniejszych układach świata: ptolemeuszowym i kopernikowym. Wielka debata o ruchu Ziemi. Jej uczestnicy na koniec godzą się, iż Ziemia jest nieruchoma. Podstęp się jednak nie udał.
1633 Proces Galileusza: wielki uczony zostaje skazany ostatecznie na areszt domowy za głoszenie, iż Ziemia się porusza.

1634 KEPLER, opowieść o istotach mieszkających na Księżycu.

1635-48 Marin MERSENNE organizuje serie spotkań wybitnych uczonych i pośredniczy w korespondencji między nimi

1637 René DESCARTES (Kartezjusz), Rozprawa o metodzie dobrego kierowania rozumem i poszukiwania prawdy w naukach. Pewne bardzo ogólne prawdy ( przede wszystkim "myślę, więc jestem") są dane rozumowi jasno i wyraźnie (a niezależnie od doznań zmysłowych). Z nich należy, krok po kroku, dedukować inne prawdy.
W tym samym tomie, na oddzielnie numerowanych stronach, trzy znacznie obszerniejsze teksty: ... la dioptrique, les meteores et la geometrie.
W La dioptrique znaleźć można m.in. (przejęte być może od SNELLIUSA) prawo załamania światła. W Les meteores mamy m.in. matematyczny model powstawania tęczy w wyniku załamania i wewnętrznego odbicia światła w zawieszonych w powietrzu kroplach wody. W La géométrie wprowadzone zostają odcinki jednostkowe, co pozwala powiązać konstrukcje geometryczne z operacjami arytmetycznymi i algebraicznymi. Dało to początek badaniom, w wyniku których narodziła się geometria analityczna. (Na jej tropie był od pewnego czasu Fermat, ale nie opublikował swych pomysłów.)

[1637] Pierre FERMAT na marginesie swego egzemplarza Arithmetica Diofantosa (zob. [ok. 250]) zapisuje swe wielkie twierdzenie: nie istnieją liczby naturalne x, y i z spełniające równanie xⁿ + yⁿ = zⁿ dla n > 2. Zaznaczył, że znalazł dowód, ale nie poda go z braku miejsca. Twierdzenie ogłoszono po śmierci Fermata, a udało się go dowieść w 1994.
[1638] FERMAT rozważa styczne do krzywych, oraz ich maksima i minima, w zasadzie tak, jak to się dziś robi w rachunku różniczkowym. Jednak swoich wyników nie publikuje.

[1638] GALILEUSZ, Rozmowy i dowodzenia matematyczne. Dwie pierwsze księgi dotyczą zagadnień inżynierskich, choć znaleźć tam można też relację o nieudanej próbie zmierzenie prędkości światła. Księgi III i IV mówią o ruchu ciała po płaszczyźnie poziomej, gdy nie działają opór powietrza i tarcie, po równi pochyłej, spadającego swobodnie i wyrzuconego pod pewnym kątem. Galileusz nie próbuje tych ruchów wyjaśnić, a jedynie opisuje je matematycznie (geometrycznie raczej niż algebraicznie).

[1639-40] Blaise PASCAL pisze genialną rozprawę o krzywych stożkowych Essai pour les coniques et génération des sections coniques.

1641 René DESCARTES, Medytacje o pierwszej filozofii.

1642 Thomas HOBBES, Elementy filozofii. III. O obywatelu.

[[1642]] PASCAL konstruuje maszynę pozwalającą automatycznie dodawać i odejmować.

1642 Rembrandt, Wymarsz strzelców.

[1643] Evangelista TORRICELLI konstruuje barometr i stwierdza: "żyjemy na dnie oceanu powietrza", które wywiera na nas ciśnienie.

1644 René DESCARTES, Zasady filozofii. Wielki wykład filozofii przyrody, w stylu Arystotelesa, choć niezgodny z wizją Stagiryty. Świat Kartezjusza jest nieskończony, całkowicie wypełniony ciałami - ciała niebieskie zbudowane są z tych samych materiałów, co Ziemia. W tekście, co najważniejsze z punktu widzenia fizyki, zawarta jest zasada ruchów bezwładnych prostoliniowych: "to, co się porusza, o ile samo jest dla siebie, zawsze będzie się poruszać. (...) każda część materii rozpatrywana z osobna nigdy nie dąży do tego, by poruszać się po liniach krzywych, lecz tylko po prostych" (por. [1613]). Jest też zasada bardzo podobna do naszej zasady zachowania pędu.

[1646] PASCAL używając rur szklanych, zamkniętych na jednym końcu, o długości ok. 12 m wykazuje, że słup wody sięga w nich na wysokość 10 m, a słup wina na wysokość ok. 10,2 m, a stosunek tych wysokości, a także wysokości, na jaką sięga rtęć w barometrze Torricellego (zob. [1634]), jest równy stosunkom ich ciężarów właściwych. Twierdzi, że ponad słupem cieczy w barometrze powstaje próżnia i uznaje wyjaśnienie zjawiska podane przez Torricellego. W [1648] ogłasza wyniki badań w Experiences nouvelles touchant le vide.

1645 W Tybecie początek budowy klasztoru Potala, siedziby dalajlamów.

[1647] Johannes HEVELIUS, Selenographia. Dzieło zawierające mapę Księżyca i nadające nazwy licznym szczytom, kraterom i innym charakterystycznym miejscom na jego powierzchni.
[1647] Robert BOYLE stwierdza, że nie sposób rozstrzygnąć, czy prawdziwy jest system Ptolemeusza, czy Tychona Brahe, czy Kopernika.

[1647] Bonaventura CAVALIERI w Exercitationes geometricae sex oblicza pola powierzchni sumując ich coraz mniejsze i mniejsze części - co wkrótce doprowadzi do sformułowania rachunku całkowego.

1648 SABATAJ Cwi rozpoczyna działalność mesjańską.

[1648] Florin PERRIER, na prośbę PASCALA, mierzy za pomocą barometru ciśnienie u podnóża i na szczycie góry Puy de Dôme - i potwierdza teorię ciśnienia atmosferycznego. Na podstawie uzyskanych wyników Pascal oblicza, że całkowity ciężar atmosfery wynosi 8.3 x 10¹⁸ funtów.

[1648] Johann Baptista von HELMONT w Ortus medicinae wprowadza pojęcie trawienia jako szeregu sześciu fermentacji przekształcających pożywienie w ciało. W tym dziele za materię pierwszą uznana zostaje woda. Helmont wykazuje też, że istnieją gazy inne niż powietrze

1648 René DESCARTES, Namiętności duszy.

[1650] Bernhardus VARENIUS, Geographia generalis, która kładzie podstawy pod nowożytną geografię. Na jego mapach zaznaczone zostają cechy geologiczne i oceanograficzne, klimat, rozmieszczenie roślin i zwierząt. Varenius twierdzi, że wiatry powstają dlatego, że ogrzane Słońcem powietrze w okolicach równikowych unosi się w górę, a w jego miejsce napływa powietrze z regionów polarnych.

1651 Thomas HOBBES, Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego.

[1651] William HARVEY, Exercitationes de generatione animalium. Synteza ówczesnej wiedzy w zakresie embriologii - "wszystkie stworzenia pochodzą z jaja" - a zarazem podstawa dalszych badań w tej dziedzinie.

[1651] Giambattista RICCIOLI w Almagestum novum przedstawia zmodyfikowaną wersję systemu astronomicznego BRAHE'go (zob. [1588]) i stara się wykazać jego wyższość nad systemem KOPERNIKA (zob. [1543]).

1654 John LIGHTFOOT poprawia biblijne obliczenia Jamesa USSHERA z 1650 i stwierdza, że świat został stworzony 26 października 4004 r. przed Chr. o godzinie 9:00.

[1654] PASCAL i FERMAT kładą podwaliny pod matematyczny rachunek prawdopodobieństwa.

[1655] Christiaan HUYGENS odkrywa Tytana, satelitę Saturna, sugeruje też, że jego "uszy" odkryte przez Galileusza to płaski pierścień otaczający planetę. Wyniki publikuje w [1658] w Systema saturnium.

[1655] John WALLIS w Arithmetica infinitorum oznacza 1/xⁿ przez x^-n, a pierwiastek n-tego stopnia z x przez x^1/n, wprowadza też symbol nieskończoności ∞. Geometrycznym "całkom" CAVALIERIEGO (zob. [1647]) nadaje charakter bardziej arytmetyczny.

1655 Thomas HOBBES, Elementy filozofii. I. O ciele.

1657 Jan Ámos Komenský, Wielka dydaktyka.

[1656] HUYGENS stwierdza, że w zderzeniu ciał sprężystych zachowana zostaje wielkość m₁v₁² + m₂v₂².

[[1656]] HUYGENS konstruuje pierwsze zegary wahadłowe.

[1657] Otto von GUERICKE, który w 1650 skonstruował pompę próżniową i określił ciężar właściwy powietrza ważąc zbiornik przed i po wypompowaniu z niego gazu, demonstruje publicznie moc ciśnienia atmosferycznego: do rozerwania dwóch mosiężnych półkul o średnicy 42 cm, spomiędzy których usunięto powietrze, potrzeba było dwóch zaprzęgów po osiem koni każdy. Wyniki tych badań przedstawi w Experimenta nova Magdeburgica de vacuo spatio [1672].

[1657] Robert HOOKE za pomocą ulepszonej pompy próżniowej usuwa powietrze ze szklanej rury i wykazuje eksperymentalnie, że pióro ptasie i moneta w próżni spadają jednakowo.

[1657] FERMAT formułuje Zasadę Fermata: światło porusza się po takim torze, aby przebyć drogę między danymi punktami w najkrótszym czasie. Wyprowadza z niej prawo załamania światła (zob. [1621]).

[1657] Założona przy poparciu Ferdynanda II, wielkiego księcia Toskanii, Accademia del Cimento podejmuje pierwsze systematyczne badania stanu atmosfery: sieć obserwatorów, wyposażonych w instrumenty pomiarowe, zapisuje w standardowych formularzach temperaturę, ciśnienie i wilgotność powietrza, stan nieba, kierunek i siłę wiatru.

1658 Thomas HOBBES, Elementy filozofii. II. O człowieku.

[1658] PASCAL w Traité des sinus du quart de cercle i Traité générale de la roulette wprowadza elementy przyszłego rachunku różniczkowego i całkowego. Kolejnych kroków dokona w ogłoszonych pod pseudonimem w [1659] Lettres de A. Dottonville.

[1660] Otto von GUERICKE buduje maszynę elektrostatyczną i przeprowadza serię ważnych eksperymentów.

[1660] Marcello MALPIGHI dostrzega pod mikroskopem naczynia włoskowate w płucach żaby - co potwierdza teorię krążenia krwi HARVEYA (zob. [1629]).

[1660] Francesco Maria GRIMALDI odkrywa dyfrakcję światła.

[1660] BOYLE, New Experiments Physio-Mechanicall, touching the Spring of the Air, and its Effects. Na podstawie przedstawionych w tym dziele eksperymentów Richard TOWNLEY sformułował pierwsze matematyczne prawo dotyczące gazów: pV = const., gdzie p - ciśnienie, V - objętość (ogłoszone przez Boyle'a w drugim wydaniu książki z [1662]).

[1661] Robert BOYLE, The Sceptical Chymist. Ta książka jest symbolem przejścia od alchemii do chemii. Boyle powtarza tam wcześniejsze definicje pierwiastka chemicznego jako substancji, której nie można podzielić na substancje prostsze ani uzyskać z połączenia innych substancji, a która wraz z innymi pierwiastkami tworzy związki chemiczne - po czym argumentuje, że pierwiastki nie istnieją.

[1661] The Royal Society of London, które rok wcześniej uzyskało od króla Karola II stałą siedzibę, ogłasza projekt systematycznych badań oceanograficznych. W 1665 Towarzystwo zacznie wydawać Philosophical Transactions of the Royal Society of London, najstarsze z istniejących do dziś czasopism naukowych.

1662 Antoine ARNAULD, Pierre NICOLE, Logika, czyli sztuka myślenia.

[1662] John GRAUNT, Natural and Political Observations made upon the Bills of Mortality. Praca ta zapewniła mu miano "ojca demografii" uprawianej przy wykorzystaniu metod statystycznych.

[1663] W wydanym pośmiertnie Traité de l'equilibre des liqueurs PASCAL twierdzi m.in., że nieruchoma ciecz w naczyniu danym miejscu wywiera takie samo ciśnienie we wszystkich kierunkach.

1664 DESCARTES, Traité de l'homme et de la formation de foetus. W tej wydanej pośmiertnie książce zwierzęta zostały opisane jako istoty czysto mechaniczne.

1664 MOLIÈRE, Świętoszek.

[1664] HOOKE twierdzi, że droga komety, która pojawiła się na niebie w 1664, zakrzywia się w pobliżu Słońca, co być może wywołane jest siłą grawitacji, jaką Słońce ją przyciąga. Opisuje Wielką Czerwoną Plamę na Jowiszu.

[1665] HOOKE w Micrographia zamieszcza rysunki i opisy szeregu ciał ożywionych i nieożywionych widzianych pod mikroskopem. Elementy powierzchni korka, przypominającej z wyglądu plaster miodu, określa mianem "komórek". Twierdzi, że światło jest zjawiskiem falowym, niezwykle szybkim prostoliniowym rozchodzeniem się drgań w wypełniającym przestrzeń ośrodku.
Twierdzi też, że powietrze jest mieszaniną dwóch składników, z których jeden jest niezbędny przy spalaniu, a występuje w stanie stałym w saletrze potasowej.

[1665] Athanasius KIRCHER, Mundus subterraneous. Środek Ziemi wypełnia ogień, rozchodzący się kanałami, co czasem wywołuje erupcje wulkanów czy gejzerów. Woda spływa z gór rzekami do morza, a następnie pędzona przez przypływy oceanów podziemnymi kanałami wraca na górskie szczyty.

[1665] Francesco Maria GRIMALDI, Physico-mathesis de lumine coloribus et iride. Opis eksperymentów z dyfrakcją światła i sformułowana na tej podstawie falowa teoria światła.

[1665-66] Isaac NEWTON chroni się przed zarazą w gospodarstwie matki. Tworzy podstawy swej teorii "fluksji", definiując fluksję jako stosunek "nieskończenie małej" drogi przebytej przez ciało podzielonej przez "nieskończenie krótki" czas trwania ruchu.

[1665-66] NEWTON formułuje zarys przyszłej teorii grawitacji. Ale uzyskanych wyników nie ogłasza - i nie jest do końca jasne, czego wówczas dokonał.

[1666] Giovanni Alfonso BORELLI za Keplerem twierdzi, że planety są popychane na orbitach przez siłę emanowaną przez Słońce. Zarazem twierdzi, za Kartezjuszem, że naturalnym ruchem ciała jest ruch jednostajny po linii prostej - a zatem na planety musi dodatkowo działać siła grawitacji.

[1666] Gottfried Wilhelm LEIBNIZ, De arte combinatoria, tekst o "rachunku rozumowania", uważany za pierwszy krok w stronę logiki matematycznej. Zawarte w nim idee Leibniz będzie rozwijał przez następne ćwierć wieku.

[1668] Nicolaus MERCATOR oblicza pole powierzchni pod krzywą używając geometrii analitycznej i otrzymuje rozwinięcie w nieskończony szereg ln(1+x), tzw. serię Merkatora.
GREGORY, Geometriae pars universalis oraz Exercitationes geometricae. W tych tekstach całkuje się metodami geometrycznymi. Co więcej, Gregory zdaje sobie sprawę z tego, że procedura całkowania jest odwróceniem procedury różniczkowania.

[1668] NEWTON poprawia teoretyczny opis, jaki dał James GREGORY w Optica promota [1663] i buduje teleskop zwierciadlany. Egzemplarz, jaki przekazał w 1671 Royal Society, dawał przybliżenie ok. 38-krotne.

[1669] NEWTON w De analysi per aequationes numero terminorum infinitas rozwija swą metodę fluksji. Oblicza całki używając nieskończonych szeregów, określa minima i maksima funkcji, wykreśla styczne, oblicza kwadratury i długości krzywych. Tekst przekazuje paru matematykom, ale ogłasza go dopiero w 1711. W Methodus fluxionum et serierum infinitarum z [1671], tekście ogłoszonym dopiero w 1736, doskonali swe koncepcje.

[1669] HUYGENS bada zachowanie ciał w wirze wodnym i stwierdza, że wyniki eksperymentów potwierdzają tezę Kartezjusza, iż ciążenie ciał jest wywołane wirami eteru.

[1669] Erasmus BARTHOLIN w Experimentis cristalli islandici disdiaclastici stwierdza, że obrazy widziane przez kryształ szpatu islandzkiego są podwójne - co świadczy o tym, że wchodzący do kryształu promień światła dzieli się na dwa promienie, załamywane pod różnymi kątami.

[1669] Johann BECHER twierdzi, że ciała składają się z powietrza, wody i trzech rodzajów ziem: tłustej, rtęciowej i kamienistej. Podczas spalania ziemia tłusta uchodzi z ciała. [Zob. dalej 1703 i 1766-74.]

[1669] Richard LOWER w Tractatus de corde stwierdza, że krew jaśnieje gdy przechodząc przez płuca absorbuje jakiś składnik powietrza.

[1669] Nicolaus STENO, "ojciec geologii", w Prodromus twierdzi, że warstwy skalne powstają jedna na drugiej wskutek wytrącania się substancji rozpuszczonych w wodzie (sedymentacja), a kolejna warstwa powstaje gdy poprzednia (i niższa) stwardnieje Za główną przyczynę powstawania gór uznaje, w wyniku badań przeprowadzonych w Toskanii, przemieszczenie się warstw skorupy ziemskiej. (Thomas BURNET w Telluris theoria sacra, 1681 tłumaczył powstanie gór uwolnieniem z głębin Ziemi na rozkaz Boga wielkich mas wody, co spowodowało biblijny Potop i pofałdowało gładką wcześniej powierzchnię planety.)
STENO opisuje powstawanie i charakterystyczne formy kryształów, a zwłaszcza stwierdza stałość kątów krystalicznych.
STENO głosi, że skamieliny roślin i zwierząt to pozostałości po żyjących niegdyś na Ziemi gatunkach. (Temu poglądowi sprzeciwili się m.in. Robert PLOT, Natural History of Oxford-Shire, 1677 i Martin LISTER, Historiae animalium angliae tres tractatus, 1678.)

1669 Blaise PASCAL, Myśli. Książka religijno-filozoficzna napisana w latach 1654-1662 przez genialnego uczonego, który mając 31 lat porzucił matematykę i fizykę na rzecz wiary.

1670 Baruch SPINOZA, Traktat teologiczno-polityczny.

[1670] Syn FERMATA po śmierci ojca ogłasza zapiski, jakie ten czynił na marginesach Arithmetica DIOFANTOSA, a m.in. Wielkie Twierdzenie (zob. [1637]).

[1671] GREGORY rozwija funkcję w szereg potęgowy nazwany później szeregiem Taylora (zob. [1715-17]).

[1672] Jean RICHER mierzy położenie Marsa na tle gwiazd z Gujany Francuskiej, co pozwala metodą triangulacji, przez porównanie z wynikami pomiarów dokonanych z Paryża, określić minimalną odległość między Ziemią a Marsem na ok. 60 milionów kilometrów. To zaś daje niezłe wyobrażenie o rozmiarach Układu Słonecznego.
RICHER stwierdza, że zegar wahadłowy w Gujanie spóźnia się 2,5 minuty na dobę w porównaniu z jego wskazaniami w Paryżu, co w świetle teorii Huygensa prowadziło do wniosku, że siła ciężkości jest w okolicach równikowych mniejsza niż w Europie.

[1672] NEWTON w New Theory about Light and Colour przedstawia wyniki swych eksperymentów z użyciem pryzmatów. Po rozszczepieniu światła białego na barwy tęczy przepuszczał poszczególne barwy przez następny pryzmat i stwierdzał, że nie ulegają one dalszemu rozszczepieniu. Głosił na tej podstawie, że światło białe jest mieszaniną nieskończonej ilości świateł barwnych o różnych współczynnikach załamania.

[1673] HUYGENS, Horologium oscillatorium. W tym dziele poświęconym głównie pomiarom czasu Huygens m.in. oblicza, że ciało poruszające się po okręgu o promieniu r z prędkością v doznaje przyspieszenia skierowanego do środka i równego v²/r.

[1673] Antoine van LEEUWENHOEK używając mikroskopu dającego ok. 270-krotne powiększenie odkrywa czerwone krwinki.

[1673-76] LEIBNIZ, odwołując się do prac Pascala (zob. [1658]) rozwija metody i notację rachunku różniczkowego i całkowego.

[1674] HOOKE, Attempt to Prove the Motion of the Earth. W tej książce twierdzi, że wszystkie ciała niebieskie przyciągają się siłami grawitacji - a gdyby jej nie było, to poruszałyby się jednostajnie po liniach prostych.

[1674] John MAYOW w Tractatus quinque medico-physici przedstawia wyniki eksperymentów, w trakcie których spalał ciała w szklanych naczyniach, których wloty zanurzone były w wodzie. Wnioskował na tej podstawie, że powietrze jest mieszaniną dwóch składników, z których jeden, "spiritus nitro-aereus", jest pochłaniany w trakcie spalania lub oddychania.

[1674] Pierre PERRAULT na podstawie pomiarów oblicza ilość wody, jaka spada ze śniegiem i z deszczem i stwierdza, że jest jej więcej niż przepływa rzekami. W ten sposób podważa powszechny nadal pogląd Arystotelesa, że wód deszczowych by nie wystarczyło i woda musi nieustannie powstawać z ziemi.

[1676] Olaus RØMER na podstawie obserwacji księżyców Jowisza wykazuje, że światło rozchodzi się ze skończoną prędkością - choć nie podaje jej wartości.

[1676] Edme MARIOTTE w De la nature de l'air formułuje prawo zwane dziś prawem Boyle'a-Mariotte'a (zob. [1660], dodając m.in., że obowiązuje ono tylko wtedy, gdy temperatura gazu jest stała.

[1676] LEEUWENHOEK odkrywa drobnoustroje żyjące w wodzie i stwierdza, że w pojedynczej kropli może ich żyć milion.

1677 Baruch SPINOZA, Etyka (wyd. pośmiertne).

[1677] Hennig BRAND, alchemik i lekarz, destylując mocz uzyskuje fosfor. Sensację wywołuje świecenie związków fosforu w ciemności.

[1678] Edmond HALLEY publikuje pierwszy katalog gwiazd Południowego Nieba (podaje położenia 341 gwiazd).

[1678] HUYGENS formułuje hipotezę eteru, składającego się z elastycznych drobinek, a wypełniającego przestrzeń, w którym światło rozchodzi się podobnie, jak dźwięk w powietrzu.

[1678] HOOKE w broszurze De potentia restitutiva; or Of Spring, Explaining the Power of Springing Bodies stwierdza, że odkształcenie ciała sprężystego jest - o ile nie zostanie przekroczona granica jego elastyczności - proporcjonalne do odkształcającej siły - co dziś nazywamy prawem Hooke'a.

[1679] HALLEY, HOOKE i Christopher WREN wywnioskowali z trzeciego prawa Keplera i wzoru na przyspieszenie dośrodkowe Huygensa (zob. [1673]), że siła grawitacji jest odwrotnie proporcjonalna do odległości między ciałami. Nie są jednak w stanie dokonać matematycznego przejścia do orbit eliptycznych. Hooke prosi o pomoc Newtona - ten jednak szybko zrywa korespondencję.

[1679] FERMAT, Ad locus planos et solidos isagoge, wyd. pośm. Traktat o równaniach liniowych i kwadratowych z dwiema zmiennymi, których rozwiązania - linie, parabole, elipsy i hiperbole - kreślone są w układzie współrzędnych. Brak jednak liczb ujemnych, w związku z tym z dzisiejszego kartezjańskiego układu u Fermata mamy tylko ćwiartkę.

[1682] Nehemiah GREW, "ojciec fizjologii roślin", w Anatomy of Plants przedstawia wyniki mikroskopowych badań, w wyniku których odkrył płciowe rozmnażanie się roślin, identyfikując słupek i pręciki z organami płciowymi.

1683 Nicolas de MALEBRANCHE, Medytacje chrześcijańskie i metafizyczne. Manifest filozoficznego okazjonalizmu.

[1683] LEEUWENHOEK odkrywa bakterie żyjące w jamie ustnej.

[1684] Francesco REDI eksperymentuje z mięsem pozostawionym bez przykrycia i z przykrytym i stwierdza, że tylko w tym pierwszym pojawiają się robaki. Wnioskuje na tej podstawie, że robaki rodzą się z jajek składanych przez muchy - co podważa panującą wówczas, a pochodzącą od Arystotelesa, teorię samorództwa.

[1684] LEIBNIZ w Nova methodus pro maximis et minimis... ogłasza podstawy rachunku różniczkowego i całkowego, wraz ze stosowaną do dziś notacją. Różniczkowanie to procedura odwrotna do całkowania. Znaleźć tam można m.in. twierdzenia, że funkcja osiąga maksimum bądź minimum gdy dy = 0, ma punkty przegięcia gdy d²y = 0, d(uv) = udv + vdu.

[1685] John WALLIS w Treatise of Algebra, Both Historical and Practical przedstawia graficznie liczby zespolone a + bi odkładając a na osi x i rysując w tym punkcie prostopadłą o długości b (zob. [1797]).

1686 Gottfried Wilhelm LEIBNIZ, Rozprawa metafizyczna. Opublikowany dopiero w 1846 tekst, w której wielki matematyk dowodzi m.in., że Bóg stworzył najlepszy z możliwych światów.

[1687] Izaak NEWTON, Philosophiae naturalis principia mathematica. Wielu uważa ją za najważniejszą książkę w dziejach ludzkości. W Księdze I znajdujemy, wyrażone słowami i zilustrowane geometrycznie, trzy prawa ruchu; w III prawo grawitacji, zastosowane do wyjaśnienia ruchów planet, ich księżyców i komet, a także ciał w pobliżu powierzchni Ziemi, takich jak pociski i wahadła. Grawitacyjnym oddziaływaniem Księżyca i Słońca tłumaczone są przypływy i odpływy mórz, a także precesja punktów równonocy. Pod koniec księgi II znajdujemy matematyczne argumenty przeciw kartezjańskiej teorii wirów eteru - co prowadzi do przedstawiania ruchów ciał niebieskich jako odbywających się w pustej przestrzeni, a siły grawitacji jako działającej na odległość (zob. [1713]).
NEWTON wykazuje też, że z założenia, iż gaz składa się z cząstek odpychających się siłą odwrotnie proporcjonalną do odległości wynika prawo Boyle'a (zob. [1660]).

[1690] HUYGENS w Cosmotheoros twierdzi, że - jako że Ziemia nie zajmuje uprzywilejowanego położenia w Kosmosie, a mądrość Boża przejawia się przede wszystkim w tworzeniu życia - na innych planetach żyją istoty zarówno nierozumne, jak i rozumne.

[1690] HUYGENS, Traité de la Lumiere. Wykład falowej teorii, za pomocą której wyjaśnia się zjawiska prostoliniowego rozchodzenia się, odbicia i załamania światła. Światło rozchodzi się jako fala podłużna w wypełniającym przestrzeń eterze, składającym się z elastycznych drobinek. Na podstawie obserwacji Romera prędkość światła zostaje oszacowana na 2.3 x 10⁸ m/s.

1690 John LOCKE, Dwa traktaty o rządzie. Jeden z pierwszych manifestów liberalizmu politycznego.

1690 John LOCKE, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego. Klasyczny wyraz empiryzmu w teorii wiedzy.

1690-1710 Gottfried Wilhelm LEIBNIZ, Nowe rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (opublikowane 1756). Wielka polemika z Lockiem w obronie racjonalizmu jako teorii wiedzy.

[1693] W rozszerzonej, łacińskiej wersji książki Wallisa [1685], po raz pierwszy ogłoszona zostaje Newtonowska teoria fluksji (zob. [1665-66, 1669]).

[1694] HALLEY sugeruje, że biblijny Potop nastąpił wskutek przejścia komety w pobliżu Ziemi, co wywołało potężną falę przypływową.

[1695] John WOODWARD w An Essay Towards a Natural History of the Earth twierdzi, że niegdyś wody uwięzione były pod skorupą ziemską, a kiedy ta pękła i wody wypłynęły, nastąpił Potop. Skamieliny to pozostałości roślin i zwierząt żyjących przed Potopem.

[1696] William WHISTON w New Theory of the Earth twierdzi, że nieruchoma początkowo Ziemia po upadku Adama i Ewy zaczęła wirować. Gdy nad okolicami równikowymi 18 listopada 2349 p.n.e. przeszła kometa, nastąpiły potężne deszcze, co w połączeniu z wodą uwolnioną z wnętrza Ziemi wywołało Potop. Osady po Potopie utworzyły widoczne dziś warstwy skalne.

[1696] Guillaume de L'HOSPITAL ogłasza Analyse des infiniment, pierwszy podręcznik rachunku różniczkowego, oparty głównie o wyniki Johanna BERNOULLIEGO, który dostarczał je L'Hospitalowi w zamian za regularne wynagrodzenie. Znajdujemy tam m.in. twierdzenie, że jeśli funkcje f(x) i g(x) zmierzają do zera dla x → a, to granica ich ilorazu równa jest granicy ilorazu ich pochodnych (o ile ten istnieje).

[1697] Johann BERNOULLI, a także jego brat Jakob, kładą podstawy pod rachunek wariacyjny, rozwiązując zadanie o brachistochronie, polegające na poszukiwaniu takiej krzywej, po której czas staczania się ciała pod wpływem siły ciężkości jest najkrótszy. Doskonalą i rozwijają ten rachunek przez szereg następnych lat.

[1698-1700] Statek "Paramour" odbywa, pod kierunkiem HALLEYA, pierwszy w dziejach rejs zorganizowany w celach badawczych. Badano odchylenia igły magnetycznej w różnych rejonach globu i sporządzano dokładne mapy wybrzeży południowego Atlantyku.

[1700]  Ernst STAHL modyfikuje teorię spalania Bechera [zob. 1669]: ciała palne zawierają flogiston, bardzo subtelną substancję uwalniającą się podczas spalania. [Zob. dalej 1766, 1772, 1774.]

[ok. 1700]  LEIBNIZ rozszerza zasady formułowania pozycyjnych systemów liczbowych i wprowadza m.in. system dwójkowy.

1703  Na rozkaz Piotra I zaczyna się budowa Petersburga.

[1704]  NEWTON w Optics: A Treatise of the Reflections, Refractions, Inflections and Colours of Light podsumowuje wyniki swych badań nad światłem. W zasadzie skłania się ku poglądowi, że światło to strumień mikroskopijnych korpuskuł, jednak zjawisko pierścieni Newtona, które odkrył, skłania go do wprowadzenia elementów teorii falowej.
W dodatkach do Optyki NEWTON formułuje koncepcję eteru gęstniejącego w miarę oddalania się od ciał "ważkich", co miało mechanicznie wyjaśniać działanie grawitacji.

[1704]  W dodatku do Optyki, "Tractatus de quadratura curvarum", NEWTON po raz pierwszy ogłasza swą metodę fluksji (czyli wersję rachunku różniczkowego i całkowego).

[1705]  HALLEY w A Synopsis of the Astronomy of Comets twierdzi, że komety poruszają się pod działaniem siły grawitacji (zob. [1687]), a w latach 1531, 1607 i 1682 obserwowano tę samą kometę, która pojawi się na niebie znów w 1759. (To przewidywanie sprawdziło się - po czym kometę nazwano Kometą Halleya.)

[1705]  HOOKE, Lectures and Discourses of Earthquakes and Subterraneous Eruptions.... W tych wydanych pośmiertnie wykładach Hooke twierdzi, że trzęsienia ziemi odgrywają kluczową rolę w unoszeniu i zapadaniu się fragmentów skorupy ziemskiej. Ziemia od stworzenia jej ulegała licznym zmianom. Skamieliny są pozostałościami po żyjących na niej niegdyś organizmach, a badając je można dowiedzieć się czegoś o historii Ziemi. Świadczą m.in. o tym, że duże obszary pozostawały niegdyś pod wodą - przez czas nieporównanie dłuższy, niż miał trwać biblijny Potop.

[1705]  Francis HAUKSBEE zauważa, że gdy pocieramy szklane naczynie z rtęcią, z którego usunięto powietrze, wewnątrz pojawiają się błyski światła. (Podobne błyski wewnątrz potrząśniętej rurki barometru rtęciowego zaobserwował w [1675] Jean PICARD.)

[1706]  HAUKSBEE konstruuje maszynę elektryczną.

[1707]  NEWTON, Arithmetica universalis, wykład algebry i geometrii analitycznej.

[1707]  John FLOYER w The Physician's Pulse Watch opisuje metody badania pulsu.
W tym samym niej więcej czasie Stephen HALES rozwija metody pomiaru ciśnienia krwi.

1708  Ostateczna redakcja świętej księgi sikhów, Guru Granth Sahib.

1710  Gottfried Wilhelm LEIBNIZ, Teodycea.

1710  George BERKELEY, Traktat o zasadach poznania. O tym, że nie istnieje materia, a jedynie wrażenia, jakie Bóg wytwarza w naszych duszach.

[[1712]]  Thomas NEWCOMEN buduje atmosferyczne silniki parowe, pracujące przy usuwaniu wody z kopalń.

[1713]  Jakob BERNOULLI w ogłoszonym pośmietrnie Ars conjuctendi kładzie podwaliny pod matematyczny rachunek prawdopodobieństwa.

1713  George BERKELEY, Trzy dialogi między Hylasem a Filonousem. Tezy Traktatu (zob. 1710) w formie spopularyzowanej.

[1714]  Roger COTES formułuje twierdzenie, że ix = ln (cos x + i sin x), gdzie i = √-1.

[1714]  Gabriel FAHRENHEIT buduje pierwsze termometry rtęciowe i ustala skalę temperatur, za 0^oF przyjmując temperaturę mieszaniny lodu, wody i salmiaku, a za 96^oF temperaturę ciała zdrowego człowieka (woda zamarza w 32^oF, a wrze w 212^oF). Odkrywa, że temperatura wrzenia wody zależy jakoś od ciśnienia atmosferycznego.

[1715]  HALLEY z góry określa przebieg zaćmienia Słońca, które nastąpiło 22 kwietnia; dzięki jego staraniom przebieg zaćmienia jest dokładnie obserwowany z różnych miejsc w Europie.

[1716]  HALLEY ogłasza metodę wyznaczenia odległości od Ziemi do Słońca na podstawie obserwacji przejścia Wenus na tle jego tarczy (zob. [1761]).

[[1715]]  Giacomo PYLARLINI opisuje stosowane w Konstantynopolu szczepienia przeciw ospie. Metody szczepień przedstawiła też w [[1717]] Mary MONTAGU.

[1715-17]  Brook TAYLOR w Methodus incrementorum directa et inversa publikuje rozwinięcie funkcji w tzw. szereg Taylora.

[1717]  W drugim wydaniu Optyki NEWTON ogłasza odkrycie polaryzacji światła.

[1718]  HALLEY publikuje wyniki dokładnych pomiarów położenia trzech gwiazd: Syriusza, Aldebarana i Arktura i porównuje je z danymi z Almagestu (zob. [ok. ~145-~126] i [ok. 150]). Stwierdza, że w ciągu wieków zmieniły one nieco swe położenie.

[1718]  Éntienne GEOFFROY w Table des différents rapports observés entre différentes substances ogłasza pierwsze tabele powinowactw chemicznych.

[1719]  Emanuel SWEDENBORG w Om watnens högd och förra weldens starcka ebb och flod opisuje powolne wznoszenie się wybrzeży Skandynawii ponad wody Bałtyku, osady sedymentacyjne w głębi lądu, pokłady żwiru - z czego wnioskuje, że półwysep znajdował się niegdyś pod powierzchnią oceanu.
John STRACHEY opisuje sekwencje warstw geologicznych na obszarach, gdzie wydobywano węgiel kamienny i na otaczających je wzgórzach w południowozachodniej Anglii.

[[1720]]  J. G. H. KREMER zauważa, że spożywanie świeżych warzyw leczy szkorbut.

[[1721]]  Zabdiel BOYLSTON i Cotton MATHER, zainspirowani opowieściami przywiezionych z Afryki niewolników, dokonują w Massachusetts szczepień przeciw ospie wietrznej. Określają wartość procedury medycznej na podstawie badań statystycznych: jest ona korzystna, jeśli liczba zmarłych w wyniku prowadzonych szczepień jest znacznie mniejsza niż spodziewana liczba zgonów w tej samej populacji wywołana naturalnym rozprzestrzenianiem się choroby.

1721  Gottfried Wilhelm LEIBNIZ, Monadologia (opublikowane pośmiertnie podsumowanie systemu metafizycznego).

1717  Fryderyk Wilhelm I wprowadza w Prusach obowiązek szkolny.
1721  Piotr I Wielki carem Rosji

1720  Johann Sebastian Bach kończy pracę nad sonatami i partitami na skrzypce solo.
1725  Antonio Vivaldi, Cztery pory roku.

[1723]  James JURIN, sekretarz Royal Society, organizuje standardowe obserwacje pogody, z codziennymi (a w trakcie burz częstszymi) pomiarami temperatury, ciśnienia, siły i kierunku wiatru, opadów deszczu lub śniegu, stanu zachmurzenia, prowadzone w Anglii, Szwecji, Finlandii, Włoszech, Ameryce Północnej i w Indiach. W [1728] Isaac GREENWOOD organizuje podobne obserwacje na statkach.

[1721]  Hans EGEDE rozpoczyna badania Grenlandii, a także Eskimosów.

1723  Giambattista VICO, Nauka nowa, a w niej teoria rozwoju społecznego jako procesu przebiegającego po spirali od stanu barbarzyństwa do rozwiniętej cywilizacji.

1726  Jonathan SWIFT, Podróże Gulivera.

[1727]  Stephen HALES w Vegetable Staticks przedstawia wynik wieloletnich badań nad krążeniem płynów w roślinach i ich oddychaniem. Zapewnią mu one miano jednego z ojców fizjologii roślin.

1728  NEWTON, Chronology. W tym pośmiertnie wydanym dziele wielki matematyk i fizyk rekonstruuje dzieje świata od Tygodnia Stworzenia, który miał nastąpić w 4004 p.n.e. Aby "upchnąć" w tym okresie dostępne mu dane historyczne Newton twierdzi m.in., że ci sami władcy bywali określani różnymi imionami.

[1728]  James BRADLEY odkrywa zjawisko aberracji światła gwiazd i potwierdza w ten sposób, że jego prędkość rozchodzenia się jest bliska tej podanej przez Huygensa (zob. 1690). Do [1747] publikuje katalog 3000 gwiazd, których położenia określa z dokładnością do kilku sekund kątowych.

[[1728]]  Pierre FAUCHARD, "ojciec stomatologii", w Le chirurgien dentiste, ou traité des dents opisuje metody usuwania próchnicy, wypełniania ubytków kawałkami cyny, ołowiu lub złota, wytwarzania i używania protez dentystycznych.

[1729]  Stephen GRAY odkrywa zjawisko przewodnictwa elektrycznego: lekkie piórka są przyciągane przez koniec sznura, którego drugi koniec dotyka ciała naelektryzowanego. (W jednym z eksperymentów sznur długości 800 m łączył brzegi Tamizy.) Odkrywa też, że elektryczność przewodzą metale i na tej podstawie twierdzi, że jest ona subtelną cieczą.

[1730]  James STIRLING w Methodus differentialis przedstawia wzór pozwalający dla dużych n podać przybliżoną wartość silni: n! ≈ (n/e)ⁿ √2πn.

[1732]  GREY rozróżnia przewodniki elektryczności i izolatory. Ogłasza odkrycie indukcji elektrycznej.

[1732]  Iwan FIODOROW i Michaił GWOZDIEW odkrywają Alaskę.

1733 Bach, Msza h-moll (Kyrie i Gloria).

[1733]  Giovanni SACCHERI w Eucides ab omni naevo vindicatus zaprzecza piątemu aksjomatowi Euklidesa (który formułuje w postaci: przez punkt przechodzi dokładnie jedna prosta równoległa do prostej danej) i wnioskuje stąd szereg twierdzeń dwóch systemów geometrii zwanych dziś "nieeuklidesowymi". Uznaje je za tak niedorzeczne, iż stwierdza, że dowiódł, metodą redukcji do absurdu, prawdziwości piątego aksjomatu. Geometrie nieeuklidesowe będą musiały poczekać na odkrycie jeszcze sto lat.

[1733]  Chester HALL konstruuje teleskop achromatyczny, używając obiektywu zbudowanego z dwóch soczewek o innych współczynnikach załamania światła.

[1734]  Charles-Francois de Cisternai du FAY odkrywa, że elektryczność jest dwóch rodzajów: "szklana" i "żywiczna". Elektryczności tego samego rodzaju odpychają się, a przeciwnego przyciągają. Na tej podstawie twierdzi, że istnieją dwa płyny elektryczne, które w ciałach nienaelektryzowanych pozostają w równowadze.

[1735]  Carl von LINNÉ (Linneusz), Systema naturae. Wielka systematyka królestw minerałów, roślin i zwierząt.

[1735]  George HADLEY w Concerning the cause of the general trade winds przedstawia model powstawania wiatrów: powietrze ogrzane w okolicach równika wznosi się w górę, przemieszcza w kierunku biegunów, oziębiając się opada i wraca dołem w okolice równikowe; że jednak powracające ma z powodu wirowego ruchu Ziemi mniejszą prędkość w kierunku równoleżnikowym niż równik, wiatry odchylają się.

1736  BAAL SZEM TOW, żydowski mistyk z Podola, miesza judaizm z kabałą i tworzy podstawy chasydyzmu.

[1735]  Leonhard EULER dowodzi, że nie da się przekroczyć siedmiu mostów Królewca podczas jednego spaceru tak, aby przez każdy przejść jeden raz.

[1736]  EULER przedstawia indukcyjny dowód małego twierdzenia Fermata, że dla dowolnych liczb naturalnej n i pierwszej p, n^p - n jest podzielne przez p.

[1736-7]  Pierre de MAUPERTUIS kieruje wyprawą do Laponii, mającą na celu - przez porównanie z podobnymi pomiarami wykonanymi z Peru - wyznaczenie kształtu Ziemi.

[1737-8]  Georg BRANDT uzyskuje kobalt. (Był to pierwszy metal odkryty po siedmiu znanych od starożytności: cynie, miedzi, żelazie, srebrze, złocie, ołowiu i rtęci.)

[1738]  Daniel BERNOULLI w Hydrodynamica formułuje teoretyczne podstawy hydrodynamiki (czyli stosuje prawa mechaniki Newtona do ruchów ośrodków ciągłych).
Daje też zarys kinetycznej teorii gazów zakładając, że składają się one z szybko poruszających się drobinek.

{1738}  Zaczynają się badania wykopaliskowe w Pompei i Herkulanum.

1738  VOLTAIRE w Elementach filozofii Newtona rozważa religijne i filozoficzne implikacje mechaniki klasycznej. Prowadzi też dociekania na temat fizjologii percepcji.

1730-1740 Pierwsze Wielkie Przebudzenie ewangeliczne w Wielkiej Brytanii i jej koloniach w Ameryce Północnej.
1738 W Anglii John i Charles WESLEY'owie oraz George WHITEFIELD dają początek metodyzmowi, który obok baptyzmu zyska duże wpływy w przyszłych Stanach Zjednoczonych.

1739-40  David HUME, Traktat o naturze ludzkiej.

1740  Papież Benedykt XIV ogłasza Ubi primum, pierwszą w dziejach encyklikę papieską.

[1740]  John NEEDHAM przedstawia eksperymentalne "dowody" teorii samorództwa.

[1740]  Charles BONNET odkrywa partenogenezę (rozmnażanie bez udziału osobnika męskiego) u mszyc.

1741-42 Johann Sebastian Bach, Wariacje Goldbergowskie

[1742]  Christian GOLDBACH w liście do Eulera formułuje hipotezę, że każda liczba naturalna większa od 2 jest sumą trzech liczb pierwszych (1 Goldbach uważał za liczbę pierwszą). EULER upraszcza ją: każda parzysta liczba naturalna większa od 2 jest sumą dwóch liczb pierwszych. (Dziś, po upływie 270 lat, hipoteza Goldbacha nadal pozostaje niedowiedziona.)

[1742]  Anders CELSIUS ustanawia skalę termometryczną: mieszanina wody z lodem ma temperaturę 100 ^oC, a wrzącej wody 0 ^oC. Rok później Jean Pierre CHRISTIN odwraca tę skalę - i tak powstaje obecna "skala Celsiusa".

[1743]  Alexis CAIRAUT, który uczestniczył w pomiarach dokonanych w Laponii w [1736-7], w Theorie de la figure de la Terre opisuje teoretycznie kształt Ziemi.

[1743]  Jean le Rond d'ALEMBERT w Traité de dynamique formułuje jedną z podstawowych zasad mechaniki klasycznej, tzw. Zasadę d'Alemberta.

[1744]  EULER w Methodus inveniendi lineas curvas maximi minimive proprietate gaudentes rozwija metody rachunku wariacyjnego i stosuje je m.in. w teorii elastyczności.

[1744]  EULER w dodatku do Methodus... formułuje zasadę najmniejszego działania: punkt materialny o masie m pod wpływem siły centralnej porusza się po takiej trajektorii, że całka ∫ mvds osiąga wartość minimalną.
MAUPERTUIS formułuje zasadę najmniejszego działania niezależnie od Eulera i stosuje ją w mechanice i optyce.

[1744]  Jean Philippe Loÿs de CHESEAUX na podstawie (błędnego) założenia, że wszystkie gwiazdy mają jasność taką jak Słońce, oblicza, że najbliższe z nich znajdują się w odległości 3,7 lat świetlnych.
Zadaje też pytanie, dlaczego, skoro gwiazd jest nieskończenie wiele, niebo w nocy jest czarne. Tłumaczy to tym, że światło jest częściowo pochłaniane przez wypełniający przestrzeń eter.

[1745]  Ewald Jürgen von KLEIST i niezależnie Pieter van MUSSCHENBROEK konstruują pierwsze butelki lejdejskie pozwalające gromadzić ładunki elektryczne.

[1746]  Jean Antoine NOLLET w Essai sur l'electricité des corps opisuje liczne zjawiska elektryczne, odkryte do tej pory, co obudziło powszechne zainteresowanie dla tej problematyki.
[1747] Royal Society organizuje eksperymenty mające określić szybkość rozchodzenia się elektryczności.

[1747]  d'ALEMBERT używa równania w pochodnych cząstkowych do opisu drgającej struny ∂²u/∂t² = ∂²u/∂x².

1747  Julien Offray de LA METTRIE, Człowiek-maszyna. Ludzie, podobnie jak zwierzęta, są maszynami, tyle że bardziej od zwierząt skomplikowanymi.

1748  Charles de MONTESQUIEU, O duchu praw.

1748  David HUME, Badania dotyczące rozumu ludzkiego, czyli streszczenie Traktatu (zob. 1739-40).

[1748]  NOLLET odkrywa zjawisko osmozy.

[1748]  Antonio de ULLOA donosi o znajdowanej w kopalniach złota w Kolumbii platynie.

[1748]  Benoît de MAILLET w wydanym pośmiertnie Telliamed spekuluje, że wszystkie zwierzęta lądowe rozwinęły się ze zwierząt morskich, zmieniając się pod wpływem zmian warunków środowiskowych. Niegdyś wszystko okrywała woda, której ilość zmniejsza się wskutek parowania (poziom oceanów obniża się o 7-10 cm na sto lat), a gdy woda zniknie całkiem wulkany zniszczą życie i płonąca planeta zamieni się w słońce.

[1748]  EULER w dwutomowym Introductio in analysin infinitorum definiuje "funkcję" i czyni z niej pojęcie podstawowe. M.in. czytamy tam, że e^ix = cos x + i sin x. Głosi się wyższość analizy algebraicznej nad geometryczną, systematyczne stosuje współrzędne biegunowe, rozważą krzywe drugiego i trzeciego stopnia.

1749 Henry FIELDING, Historia życia Toma Jonesa czyli podrzutka.

[1749]  Georges BUFFON rozpoczyna publikację Histoire naturelle (36 tomów do śmierci w 1788, kolejnych 8 tomów dodali jego uczniowie do 1804). Twierdzi tam m.in., że wszystkie gatunki roślin i zwierząt powstały z niewielkiej liczby rodzajów pierwotnych - a była to ewolucja od form doskonalszych do mniej doskonałych. Planety powstały wskutek uderzenia komety w Słońce. Odwołując się do badań nad warstwami geologicznymi i skamielinami Buffon twierdzi, że Ziemia przez długi czas okryta była wodą; lądy wyłoniły się gdy wody wlały się do wnętrza planety. Wulkany to rezultat spalania się pokładów siarki i bituminu.

1750  Jan Jakub ROUSSEAU, Czy odrodzenie nauk i sztuk przyczyniło się do naprawy obyczajów. Postęp naukowo-techniczny nie tylko ludzi nie poprawia moralnie, ale ich deprawuje.

[1750]  John MITCHELL, A Treatise on Artificial Magnets. Znajdujemy tam m.in. hipotezę, że bieguny magnesu przyciągają się lub odpychają z siłą odwrotnie proporcjonalną do kwadratu odległości między nimi.

ok. 1750  Muhammad Ibn Abd al-WAHHAB, pod hasłem powrotu do "pierwotnej czystości" islamu, tworzy podstawy wahhabizmu, ruchu wrogiego zwłaszcza sufizmowi. (Dziś wahhabizm odgrywa dominującą rolę w Arabii Saudyjskiej.)

[1750]  Benjamin FRANKLIN, Experiments and Observations on Electricity. Elektryczność jest płynem przenikającym ciała, jego nadmiar ujawnia się jako elektryzacja "dodatnia", niedomiar jako elektryzacja "ujemna". Taka teoria sugerowała m.in. zasadę zachowania ładunku. Twierdzi, że pioruny to wielkie iskry elektryczne (co wykaże w [1752] w wyniku eksperymentów z wypuszczanymi w trakcie burzy latawcami) i opisuje budowę piorunochronów.

[1751]  Axel F. CRONSTEDT uzyskuje nikiel.

[1751]  Charles LeROY bada procesy skraplania i parowania, odkrywa m.in., że w cieplejszym powietrzu może znajdować się więcej pary wodnej i wprowadza pojęcie "wilgotności względnej", określanej jako stosunek ilości pary wodnej w powietrzu do jej maksymalnej ilości w danej temperaturze. Wyjaśnia też powstawanie deszczu i śniegu "wytrącaniem się" zawartej w powietrzu wody.

1751  David HUME, Badania dotyczące zasad moralności, Dialogi o religii naturalnej.

1751-1766  WIELKA ENCYKLOPEDIA, łącznie 18 tomów tekstu i 11 tomów ilustracji (tomy z ilustracjami publikowano do 1772). Pracami nad jej przygotowaniem kierowali Denis DIDEROT, Jean Le Rond d'ALEMBERTA i VOLTAIRE, wymierzona była w religijny fanatyzm i nieoświecone rządy.

[1752]  Jean-Étienne GUETTARD stwierdza, na podstawie badań geologicznych, że w centralnej Francji znajdują się wygasłe wulkany.

[1752] Nicholas DESMAREST porównuje wybrzeża Anglii i Francji, a także świat zwierzęcy po obu stronach Kanału La Manche i stwierdza na tej podstawie, że niegdyś obie krainy były połączone.

[1752]  EULER dowodzi, że dla dowolnego zamkniętego wielościanu suma liczby ścian i liczby wierzchołków jest o 2 większa niż suma krawędzi.

[[1753]]  Tobias MAYER podaje tak dokładne tabele ruchu Księżyca, że na ich podstawie - choć wymagało to skomplikowanych obliczeń - można było określić równoleżnikowe położenie statku z dokładnością do ok. 30 km.

[[1753]]  James LIND w A Treatise on the Scurvy przedstawia wyniki badań nad szkorbutem i stwierdza, że nagłe wyzdrowienie następuje po podaniu chorym cytryn lub pomarańczy.

1753  Denis DIDEROT, O interpretacji natury.

1754  Étienne Bonnot de CONDILLAC, Traktat o wrażeniach.

[1754]  d'ALEMBERT wyjaśnia matematycznie precesję punktów równonocy.

[1756]  Joseph BLACK w Experiments upon Magnesia Alba, Quick-Lime, and some other Alcaline Substances opisuje, że z podgrzewanego wapnia wydziela się "stałe powietrze", takie samo, jakie powstaje w trakcie spalania drewna (dziś zwane "dwutlenkiem węgla"). Black zdołał odwrócić proces i otrzymał z powrotem wapień - co wykazało, że gazy mogą wchodzić w reakcje chemiczne.

[1756]  Johann LEHMANN w Versuch einer Geschichte von Flötz-Gebürgen przedstawia wyniki badań nad warstwową budową skorupy ziemskiej. Dzieli góry na trzy grupy: powstałe w tygodniu Stworzenia, powstałe z osadów nagromadzonych w trakcie Potopu i powstałe później w wyniku wybuchów wulkanów i mniejszych powodzi.

[[1756]]  Philipp PFAFF w Abhandlung von den Zähnen opisuje m.in. procedury wytwarzania protez zębowych.

[1757]  Alexis Claude CLAIRAUT oblicza masę Wenus.

[[1757]]  John DOLLAND wynajduje achromatyczne soczewki powstałe przez połączenie dwóch soczewek wykonanych ze szkieł kronowego i flintowego.

1757  Po (niewielkiej) bitwie pod Palasi Anglicy opanowują Bengal - zaczyna się brytyjskie panowanie nad Indiami.

1758  Claude Adrien HELVÉTIUS,O umyśle.

1758  Jakub FRANK ogłasza się mesjaszem, powstaje ruch frankistów.

[1758]  Rudjer BOŠKOVIĆ w Philosophiae naturalis theoria redacta ad unicam legem virium in natura existentium przedstawia własną wersję atomizmu. Atomy są punktami geometrycznymi posiadającymi masę i działającymi na siebie.

[1758]  Andreas MARGGRAF zauważa, że sole sodu barwią płomień na żółto, a sole potasu na niebieskofioletowo - co zapoczątkowuje wykorzystanie analizy widmowej dla ustalania składu chemicznego substancji.

[1759]  Franz Ulrich Theodosius AEPINUS, Tentamen theoriae electricitatis et magnetismi. Pierwsza książka, w której podjęto próbę zastosowania matematyki do opisu zjawisk elektrycznych i magnetycznych.

[1759]  Caspar WOLFF, Theoria generationis, a w niej wykład teorii epigenezy, przedstawiającej rozwój zarodka przez różnicowanie się komórek i powstawanie nowych struktur biologicznych.

[1760]  BLACK na podstawie wyników eksperymentów Fahrenheita i innych wnioskuje, że mniej "materii ciepła" potrzeba by ogrzać daną masę rtęci niż daną masę wody o pewną ilość stopni. Daje to początek badaniom kalorymetrycznym nad ustalaniem ciepeł właściwych różnych substancji.

[1760]  Joseph LAGRANGE w Essai d'une nouvelle méthode pour déterminer les maxima et les minima des formules intégrales indéfinies daje wykład rachunku wariacyjnego w ujęciu analitycznym, a nie - jak to było w tej epoce przyjęte - geometryczno-analitycznym.

1762  Katarzyna II zostaje carycą Rosji

[1761]  Obserwacje przejścia Wenus na tle tarczy słonecznej dokonane 6 czerwca z Przylądka Dobrej Nadziei, Nowej Funlandii, Wyspy św.Heleny pozwalają na dokładniejsze obliczenie odległości do Słońca.
Michaił ŁOMONOSOW z dokonanej wtedy obserwacji zjawiska "czarnej perły" wnioskuje, że Wenus ma atmosferę.

1762  Jan Jakub ROUSSEAU, Emil, czyli o wychowaniu, oraz Umowa społeczna.

[1762]  BLACK odkrywa, że gdy ciało się topi lub ciecz paruje, to absorbuje ciepło choć temperatura się nie zmienia. Daje to początek badaniom nad ustaleniem ciepeł topnienia i parowania różnych substancji.

[1763]  Thomas BAYES w wydanych pośmiertnie Essay Towards Solving a Problem in the Doctrine of Chances jako pierwszy używa prawdopodobieństwa w sposób indukcyjny, wnioskując z próby losowej o własnościach całej populacji.

[1763]  George FÜCHSEL w Historia terrae et maris, ex historia Thuringiae per montium descriptionem erecta przestawia wyniki badań nad warstwami geologicznymi tworzącymi skorupę ziemską. Stwierdza, że w różnych warstwach znajdujemy innego rodzaju skamieliny i że te dane pozwalają badać dzieje powstawania Ziemi.

[1763]  Michaił ŁOMONOSOW, O słojach ziemnych - wyjaśnienie powstawania skał osadowych, a m.in. węgla kamiennego i innych kopalin.

1764  VOLTAIRE, Traktat o tolerancji.

[1765]  EULER w Theoria motus corporum solidorum seu rigidorum rozwija mechanikę ciał sztywnych, ujmując ich ruch jako złożenie przemieszczenia i obrotu.

[[1765]]  John HARRISON konstruuje zegar mierzący czas z dokładnością 0,1 sekundy na dobę. Pozwalało to na określenie długości geograficznej, na której znajdował się statek, z dokładnością do 1,3 minuty kątowej.

[1766]  Johann LAMBERT rozważając geometrię sfery stwierdza, że piaty postulat Euklidesa nie może zostać dowiedziony na podstawie czterech pierwszych i że jest możliwa budowa systemów geometrii, w których cztery pierwsze postulaty obowiązują a piąty nie.

[1766]  Henry CAVENDISH stwierdza, że gaz (uzyskany wcześniej przez Boyle'a) powstający w wyniku reakcji kwasów z niektórymi metalami, jest łatwopalny i 14 razy lżejszy od powietrza. Wyraża przekonanie, że to "łatwopalne powietrze" jest flogistonem (zob. jednak [1781]).

1767  Moses MENDELSSOHN, Fedon, czyli o nieśmiertelności duszy, doktrynalna podstawa ruchu haskali, oświecenia żydowskiego, zmierzającego do asymilacji.

[1767]  Lazzaro SPALLANZANI obala eksperymentalnie argumenty Needhama (por. [1740]) na rzecz teorii samorództwa.

[1768-70]  EULER, Institutiones calculi integralis. 3-tomowy, genialny podręcznik rachunku całkowego, obejmujący całki zarówno oznaczone, jak i nieoznaczone.

[1768-71]  Podczas wyprawy dookoła świata, pod dowództwem Jamesa Cooka, Joseph BANKS i współpracownicy gromadzą zbiór 3607 gatunków roślin, z których 1400 było wcześniej nieznanych.

[1770]  James COOKE odkrywa wschodnie wybrzeża Australii.

[1770]  James BRUCE dociera do źródeł Nilu Błękitnego.

[1770]  LAGRANGE i Alexandre VANDERMONDE wprowadzają pojęcie grupy (choć jeszcze nie używają tego terminu).
LAGRANGE dowodzi, że każda liczba całkowita dodatnia jest sumą czterech kwadratów.
Edward WARING twierdzi, że każda liczba całkowita dodatnia jest sumą dziewięciu sześcianów i 19 liczb o postaci n⁴.

[1770]  Charles BONNET, Philosophical Palingenesis, or Ideas on the Past and Future States of Living Beings: miniaturowe formy wszystkich przyszłych pokoleń tkwią w samicach każdego z gatunków. Podczas wielkich katastrof, takich jak Potop, o czym świadczą znajdowane skamieliny, ewoluują one i będą ewoluować. Po następnej wielkiej katastrofie kamienie ożyją, zwierzęta zaczną myśleć, a ludzie staną się aniołami.

1770  Paul Henry d'HOLBACH, System przyrody. Manifest wojującego materializmu.

[ok. 1770]  Joseph PRIESTLEY stwierdza, że w warstwie "stałego powietrza" znad kadzi, w której fermentuje piwo, świeca się nie pali, a mysz szybko zdycha. W trakcie tych badań uzyskuje wodę sodową. W [1771] stwierdza, że powietrze "zużyte" przez oddychanie lub spalanie przywracane jest do stanu normalnego przez rośliny (które pochłaniają wypełniający je flogiston).

[1771]  William HEWSON w Experimental Inquiry into the Properties of Blood stwierdza, że krew w tętnicach jest jaśniejsza wskutek kontaktu z powietrzem w płucach. Odkrywa też, że aby krew krzepła, niezbędny jest fibrynogen.

[1772]  Joseph-Louis LAGRANGE ogłasza ścisłe rozwiązania równań ruchu dla szczególnych przypadków układu trzech ciał. Rok później wprowadza pojęcie potencjału grawitacyjnego.

[1772]  Johann BODE stwierdza, że odległości sześciu znanych wówczas planet od Słońca pozostają w dobrym przybliżeniu w stosunkach wyrażanych przez dodawanie 4 do szeregu 0, 3, 6, 12, (24), 48, 96. Odległość do Urana, odkrytego w 1781, pasuje do tego szeregu (4+192), a w odległości odpowiadającej brakującemu członowi 4+24 w latach 1801-7 odkryto cztery planetoidy.

[1772]  Daniel RUTHERFORD uzyskuje, jak stwierdza, "powietrze flogistonowe", czyli powietrzem nasycone flogistonem do maksimum. Niezależnie tego odkrycia dokonali Carl SCHEELE, PRIESTLEY i CAVENDISH.

[1772]  Antoine Laurent de LAVOISIER zaczyna badania nad spalaniem ciał. Stwierdza eksperymentalnie, że podczas spalania część powietrza jest absorbowana (podczas gdy flogiston miał się podczas spalania wydzielać z ciał).

[1772]  Grupa francuskich naukowców, a wśród nich LAVOISIER, ogłasza, że opowieści o kamieniach spadających z nieba są zmyśleniami.

1773  Kasata zakonu jezuitów.

[1774]  PRIESTLEY stwierdza, że z rtęci podgrzewanej w powietrzu powstaje ceglasty proszek. Gdy ten proszek podgrzewa się w zamkniętej próbówce, znów pojawiała się rtęć, a wydziela się gaz, w którym np. drewno lub świeca paliły się o wiele gwałtowniej niż w powietrzu. Priestley nazwał go "zdeflogistonowanym powietrzem". W [1774-7] ogłasza trzy-tomowe Experiments and Observations on Different Kinds of Air.

[1774]  SCHEELE uzyskuje "zdeflogistonowane powietrze kwasu muriatowego" (w [1810] uznane za pierwiastek chlor).
Uczeń Scheelego, Johan Gottlieb GAHN uzyskuje magnez.

[1774]  LAVOISIER w Opuscules physiques et chemiques ogłasza, że cyna i ołów, ogrzewane w zamkniętym zbiorniku, zyskują na wadze, ale dzieje się to kosztem ubytku wagi powietrza, tak że całkowita masa pozostaje stała. Na podstawie szeregu takich eksperymentów formułuje zasadę zachowania masy w reakcjach chemicznych. W Mémoire sur la nature du principe que se combin avec les métaux pendant leur calcination, et qui en augmente le poids [1775] poda zarys tlenowej teorii spalania.

[1774]  Nevil MASKELYNE szacuje masę Ziemi na podstawie pomiarów odchylenia pionów zawieszonych po obu stronach granitowej góry. Ustala, że średnia gęstość masy Ziemi wynosi ok. 4.5 g/cm³ (dziś przyjmuje się ok. 5.5 g/cm³).

[1774]  Abraham WERNER w Von den ausserlichen Kennzeichen der Fossilien określa szczegółowe metody rozpoznawania skał na podstawie ich cech zewnętrznych - i kładzie podstawy pod geologię jako odrębną dyscyplinę naukową.

[[1774]]  Franz MESMER stosuje w terapii hipnozę.

1773 Denis DIDEROT, Kubuś Fatalista i jego pan
1774 Johann Wolfgang von GOETHE, Cierpienia młodego Wertera.

1776 Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych.

[1776]  Johann Freidrich BLUMENBACH w De generis humani varietate nativa dzieli ludzkość na pięć ras: białą (kaukaską), żółtą (mongolską), czarną (etiopską), brązową (malajską) i czerwoną (indiańską).

{1776}  Adam SMITH, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, podstawa ekonomii klasycznej.

[[1776]] Powstaje pierwsza maszyna parowa według projektu Jamesa WATTA. Po ulepszeniach maszyny takie zyskały wydajność 5-krotnie większą niż wcześniejsze maszyny Newcomena. Służą zrazu do usuwania wody z kopalń.

[1778]  Georges BUFFON w 34. tomie swej Histoire naturelle, pt. Époques de la nature twierdzi, że sześć biblijnych dni stworzenia to sześć epok geologicznych, po której nastąpiła siódma, charakteryzowana przez działania ludzkie. Podczas pierwszej epoki pierwotnie płynna Ziemia stygnąc okryła się skorupą, a podczas drugiej uformowały się skały. Dalsze stygnięcie spowodowało skroplenie się wody, która w trakcie czwartej epoki przez szczeliny przeniknęła do wnętrza Ziemi, wtedy też zaczęły wybuchać wulkany, a lądy poddane zostały działaniom wód. W piątej epoce pojawiły się zwierzęta, a w ciągu szóstej nastąpiło m.in. rozdzielenie Europy i Ameryki. Łącznie trwało to przez 75 000 lat. Ziemia stygnie nadal, a za ok. 93 000 lat cała woda zamarznie.

1779  David HUME, Dialogi dotyczące religii naturalnej.

[1779]  Jan van INGENHOUSZ wykazuje, że pod wpływem światła słonecznego zielone części roślin wydzielają tlen, a w nocy korzenie, kwiaty i owoce wydzielają dwutlenek węgla. Wykazuje też, że rośliny uzyskują węgiel z powietrza.

[1779]  Horace de SAUSSURE zaczyna publikację Voyages dans les Alpes (4 tomy do [1796]), w których ogłasza wyniki badań geologicznych, meteorologicznych i botanicznych prowadzonych w Alpach i innych górach Europy.

[1781]  William HERSCHEL odkrywa ciało niebieskie, które wkrótce zostanie rozpoznane jako siódma planeta, Uran.
Odkrywa też 269 par gwiazd wirujących wokół wspólnego środka ciężkości - co potwierdza przypuszczenie, iż grawitacja działa też poza Układem Słonecznym.

[1781]  PRIESTLEY przepuszcza iskrę elektryczną przez mieszaninę łatwopalnego powietrza (wodoru) i zdeflogistonowanego powietrza (tlenu) i stwierdza powstawanie pary wodnej. CAVENDISH powtarza ten eksperyment i stwierdza, że te gazy łączą się w stosunku objętościowym 2.02 : 1. Stwierdza na tej podstawie, że łatwopalne powietrze jest związkiem wody i flogistonu.

1781  Immanuel KANT, Krytyka czystego rozumu. Wydanie drugie, zmienione i rozszerzone, 1787. Ta książka, w której sądy dzieli się na analityczne, syntetyczne a priori (znane przed doświadczeniem) i syntetyczne a posteriori (znane na podstawie doświadczenia), do dziś jest najczęściej komentowaną, analizowaną, krytykowaną itd. książką filozoficzną.

[[1783]]  Joseph i Jacques-Éntienne MONTGOLFIER konstruują balon na nagrzane powietrze, który unosi w powietrze pierwszych ludzi.
Wkrótce potem Jacques CHARLES w balonie wypełnionym wodorem wznosi się na wysokość 3.2 km.

[1783]  LAVOISIER powtarza eksperymenty Priestleya i Cavendisha z 1781 i wnioskuje na ich podstawie, że woda jest związkiem chemicznym dwóch pierwiastków: wodoru i tlenu. Od tego momentu teoria flogistonu zaczyna szybko tracić zwolenników.

[1783]  HERSCHEL odkrywa, że Słońce porusza się w stosunku do innych gwiazd, w kierunku gwiazdozbioru Herkulesa.

[1784]  FRANKLIN tłumaczy srogą zimę 1783/84 wybuchem wulkanu na Islandii, którego pyły zatrzymały część promieni słonecznych.

[1784]  John MICHELL zakładając, że światło to strumień cząstek podlegających sile grawitacji, oblicza, że gdyby gwiazda miała taką samą gęstość jak Słońce, a promień 500 razy większy, emitowane przez nią światło byłoby ściągane z powrotem. W ten sposób, jeszcze w ramach fizyki klasycznej, pojawia się idea "czarnej dziury".

1783  Immanuel KANT, Prolegomena. Przystępne omówienie teorii poznania z Krytyki czystego rozumu (zob. 1781).

1785  Immanuel KANT, Uzasadnienie metafizyki moralności.

1785 Wolfgang Amadeus Mozart, Koncerty fortepianowe 20 i 21.

[1785]  Charles Augustin de COULOMB za pomocą skonstruowanej przez siebie w 1778 wagi skręceń wykazuje, że ciała naelektryzowane odpychają się z siłą odwrotnie proporcjonalną do kwadratu odległości między nimi. Inna seria eksperymentów prowadzi go do wniosku, że taka sama zależność zachodzi w przypadku ciał naelektryzowanych przeciwnie. Potwierdza też prawo oddziaływania między biegunami magnesu, sformułowane przez Mitchella (zob. 1750).

[1785]  HERSCHEL, On the Construction of the Heavens. Pierwsza systematyczna próba określenia kształtu Galaktyki Drogi Mlecznej: jest to elipsoida obrotowa, a Słońce znajduje się w pobliżu jej centrum. Składa się z ok. 100 milionów gwiazd (dziś szacunki podają liczbę 1000-krotnie większą), jej rozmiar pozostaje nieznany.
HERSCHEL dostrzega przez silny teleskop, że widoczne na niebie mgławice są zbiorowiskami gwiazd - i odkrywa wiele następnych mgławic.

[1785]  Claude BARTHOLLET odkrywa, że amoniak jest związkiem azotu i wodoru.

[1785]  James HUTTON w Theory of the Earth formułuje teorię aktualizmu geologicznego: procesy geologiczne w przeszłości przebiegały podobnie jak dziś - i można je odtworzyć na podstawie obserwacji prowadzonych współcześnie. Ziemia powstała ze stopniowo twardniejącej płynnej masy.

1785-88  Thomas REID, Rozważania o władzach poznawczych człowieka. Wykład filozofii zdrowego rozsądku.

1786  KANT, Metaphysische anfangsgründe der naturwissenschaft usiłuje wyprowadzić prawa mechaniki Newtona z samego rozumu i wykazać, że mają one charakter konieczny. Dziś zwykle zbywa się tę pracę wielkiego filozofa wstydliwym milczeniem.

[1787]  LAGRANGE, Mécanique analytique, a w niej słynne równania ruchu, m.in. d/dt(∂L/∂v) = ∂L/∂r.
Lagrange stwierdza przy okazji, że funkcja będąca sumą - w dzisiejszej terminologii - energii kinetycznych ciał i energii potencjalnych ich oddziaływań jest dla układu izolowanego wielkością stałą, co traktuje jednak wyłącznie jako ciekawostkę matematyczną.

[1787]  Jacques CHARLES bada zmiany objętości powietrza w zależności od temperatury przy stałym ciśnieniu i odkrywa zależność V/T = const., gdzie V - objętość, T - temperatura w skali bezwzględnej.

[1787]  Abraham Gottlob WERNER w Kurze Klassifikation und Beschreibung der Verschiedenen Gebirsarten ogłasza teorię powstania skorupy ziemskiej, dając początek "neptunizmowi" w geologii. Niegdyś ziemia była w całości pokryta wodami oceanu; w wyniku chemicznego wytrącania się powstał granit i inne Skały Pierwotne. Gdy poziom wód się obniżył, w wyniku procesów mechanicznych i chemicznych powstały Skały Warstowe: wapień, piaskowiec, złoża węgla i soli. Wreszcie zaczęły się tworzyć skały wulkaniczne i pseudowulkaniczne.

1787  uchwalenie Konstytucji Stanów Zjednoczonych

1788  Immanuel KANT, Krytyka praktycznego rozumu.

[1888]  Pierre Simone de LAPLACE rozwiązuje mechaniczne równanie ruchu dla Księżyca i wykazuje - wbrew nieprzezwyciężalnym przez dwa stulecia trudnościom - że ruch ten zgadza się z przewidywaniami wynikającymi z mechaniki Newtona.

[[1788]]  Nicolas Dubois de CHÉMANT wytwarza sztuczne zęby z porcelany.

[1789]  Antoine Laurent de LAVOISIER, Traité élémentaire de la chimie. Podsumowanie badań prowadzonych od 1772.
Z podanej w książce listy 33 pierwiastków dziś za pierwiastki uważa się 23, a za największe błędy uchodzi uznanie przez Lavoisiera za pierwiastki ciepła i światła.
Poprawnie wymienione zostały tlen, azot, wodór, węgiel, siarka, fosfor, 17 metali.
W rozdziale 13, o fermentacji, sformułowane zostaje Prawo Zachowania Masy.
Znaleźć tam też można (błądne) twierdzenie, że wszystkie kwasy zawierają tlen.

[1789] Claude BERTHOLLET wykazuje, że kwasy cyjanowodorowy i siarkowodór nie zawierają tlenu - co nie zostanie docenione przez dwadzieścia lat.
Martin KLAPROTH odkrywa nowy metal w blendzie smolistej, o którym wcześniej sądzono, że jest mieszaniną cynku i żelaza: uran.

1789  Jeremy BENTHAM, Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa. Manifest etycznego utylitaryzmu: najwyższym celem działań to zapewnienie jak największej sumy przyjemności dla jak największej liczby ludzi. O wartości moralnej czynu decydują jego konsekwencje: suma przyjemności minus suma przykrości, jakie ów czyn wywoła u ogółu ludzi.

1789  zburzenie Bastylii: początek Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
Deklaracja praw człowieka i obywatela zawierająca m.in. gwarancje wolności religijnej.

1790  Immanuel KANT, Krytyka władzy sądzenia.

1791  umiera Wolfgang Amadeusz Mozart, pozostawiając nieukończone Requiem

[1791]  Powołana rok wcześniej przez Paryską Akademię Nauk komisja wprowadza jako jednostkę długości metr (jedną czterdziestomilionową część południkowego obwodu Ziemi), a jako jednostkę masy gram (masa 1 cm³ wody o temperaturze 4⁰). (System metryczny zostaje uznany za obowiązujący we Francji w 1795.)

[1791]  Luigi GALVANI w De viribus electricitatis in motu musculari commentarius przedstawia wyniki prowadzonych od [1780] badań nad "elektrycznością zwierzęcą" (co doprowadzi w 1800 do zbudowania ogniw elektrycznych).

[1791]  Jerémias RICHTER wprowadza do chemii Prawo Stosunków Równoważnikowych, co daje początek długoletnim badaniom nad ustaleniem tabel takich stosunków.

[1792]  Thomas WEDGWOOD stwierdza, że ogrzewane ciała zaczynają świecić na czerwono w tej samej temperaturze, niezależnie od ich składu chemicznego.

[1793]  Christian Konrad SPRENGEL w Secret of Nature Displayed opisuje zjawisko zapylania roślin przez owady i wiatr. Stwierdza, że słupki i pręciki kwiatów dojrzewają w różnych okresach, co zapobiega samozapyleniu.

1793  Immanuel KANT, Religia w obrębie samego rozumu.

[1794]  Ernst CHLADNI sugeruje, że meteoryty pochodzą z kosmosu, nie z Ziemi.

[1794]  Erasmus DARWIN (dziadek Karola) w dziele Zoonomia twierdzi, że gatunki ewoluują w wyniku dziedziczenia cech nabytych i przetrwaniu tych spośród walczących ze sobą, które są najlepiej dostosowane do warunków środowiska. Wyraża tam też przekonanie, że każdy organizm ma w sobie wewnętrzną siłę wiodącą do wyższych stadiów.

[1794]  John DALTON, sam dotknięty tą przypadłością, opisuje zjawisko daltonizmu.

1794-95  Johann Gottlieb FICHTE, Teoria wiedzy.

1795  we Francji powstaje dyrektoriat.
III rozbiór Rzeczypospolitej.

[1795]  KLAPROTH odkrywa tytan, choć nie jest w stanie go wyizolować.

[1795]  HUTTON rozszerza swoje (1785) do postaci dwutomowego Theory of the Earth, With Proofs and Illustrations - wielu twierdzi, że to dzieło daje początek nowoczesnej geologii. Na podstawie systematycznych badań prowadzonych w Szkocji twierdzi, że liczne warstwy skalne powstały jako osady na dnie mórz, ale później zostały wydźwignięte i zdeformowane przez ruchy skorupy ziemskiej wywołane jej wewnętrznym ciepłem. Skały niewarstwowe, takie jak granit, wypłynęły niegdyś na powierzchnię z głębin Ziemi w stanie płynnym. Po takich wydarzeniach powierzchnia Ziemi była dalej kształtowana przez mechaniczną erozję i procesy chemiczne. Np. doliny gór zostały utworzone przez płynące przez nie strumienie i rzeki, a głazy narzutowe przeniosły w obecne położenie istniejące niegdyś lodowce. Wulkany są przejawem wewnętrznego ciepła Ziemi, a wybuchają gdy stopione minerały przedzierają się przez jej skorupę (popularny był wówczas pogląd, że są one wytworami podziemnych pożarów).

[1795]  John PLAYFAIR przeformułowuje piąty aksjomat Euklidesa: na płaszczyźnie, wyznaczonej przez linię prostą l i punkt P leżący poza tą linią, istnieje dokładnie jedna prosta przechodząca przez P i nie przecinająca l.

[1796]  GAUSS analizując pierwiastki równania (x^p - 1)/(x - 1) znajduje sposób na skonstruowanie regularnego 17-kąta za pomocą linii i cyrkla - co uznaje się za pierwszy znaczący postęp w geometrii Euklidesa od czasu powstania Elementów (ok. ~300).
GAUSS wykazuje też, że każda liczba naturalna jest sumą trzech liczb "trójkątnych", czyli liczb 0, 1, 3, 6, 10, 15, 21, ...

[1796]  LAPLACE w Exposition du système du monde formułuje model powstania Układu Słonecznego z pierwotnej wirującej masy gazu, która skurczyła się i utworzyła Słońce, a z oderwanych fragmentów powstały planety i ich księżyce. (Dlatego wszystkie planety krążą wokół Słońca w jednej płaszczyźnie i w tym samym kierunku, podobnie jak księżyce krążą wokół planet.) Spiralne mgławice, widoczne na niebie, to gazowe wiry, z których mogą powstać kolejne gwiazdy i ich planety.
W tejże książce znajduje się wywód o czarnych dziurach: korpuskuły światła nie mogłoby oderwać się od ciała o gęstości Ziemi i promieniu równym 250 promieniom Słońca.
Swą teorię Układu Słonecznego Laplace rozwinie w 5-tomowej Mécanique céleste [1799-1825].

[[1796]]  Edward JENNER wprowadza szczepienia przeciwko ospie - wykorzystując wiedzę ludową o tym, że przechorowanie ospy krowianki zabezpiecza przed zachorowaniem na ospę prawdziwą - czym daje początek współczesnej immunologii.

[1797]  Joseph PROUST formułuje Prawo Stosunków Stałych: pierwiastki wchodzą w dany związek chemiczny w stałych stosunkach wagowych.

[1797]  Benjamin THOMSON (hrabia RUMFORD) przedstawia wyniki badań nad prądami konwekcyjnymi w cieczach, co wykorzystuje do zbudowania modelu prądów oceanicznych. W okolicach biegunowych ochłodzona woda opada na dno, co powoduje powstawanie prądów powierzchniowych dążących z okolic równikowych ku biegunom.

[1797]  Caspar WESSEL wprowadza standardowy dziś sposób przedstawiania liczb zespolonych w układzie współrzędnych x, y.

[1797]  Lazare Nicolas CARNOT, jeden z twórców nowoczesnej geometrii, sprzeciwia się używaniu w matematyce liczb ujemnych inaczej niż tylko jako pomocniczych środków obliczeniowych.

[1798]  Thomas Robert MALTHUS, An Essay on the Principle of Population as it Affects the Future Improvements of Society. Populacja wzrasta szybciej niż zasoby żywności, co musi prowadzić do głodu i nędzy. Równość społeczna sprzyja przyrostowi naturalnemu i dlatego jest społecznie szkodliwa, podobnie jak pomaganie warstwom ubogim.

[1798]  Nicolas VAUQUELIN odkrywa chrom i beryl.

[1798]  Louis Guyton de MORVEAU skrapla amoniak, stosując mieszaninę lodu i chlorku wapnia, co pozwoliło mu osiągną temperaturę -44⁰C.

[1798]  CAVENDISH wyznacza wartość stałej grawitacji - i oblicza masę Ziemi.

[1798]  RUMFORD w An Inquiry Concerning the Source of Heat which is excited by Friction przedstawia wyniki badań eksperymentalnych, którym początek dały prace nad wierceniem luf dział, a które sugerowały, że ciepło nie jest substancją (czy pierwiastkiem chemicznym), ale jest ruchem.

[1799]  Humphry DAVY w An Essay on Heat, Light, and the Combination of Light przedstawia wyniki badań nad topieniem lodu przez pocieranie o siebie jego kawałków, co potwierdzało tezę Rumforda, że ciepło jest ruchem drobin.
Mimo tych dwóch prac, w których przedstawiano wyniki eksperymentów na temat wytwarzania ciepła przez tarcie, teoria ciepła jako substancji ("cieplika") będzie panowała w fizyce - i odnosiła sukcesy poznawcze - jeszcze przez 40 lat.

[1799]  Carl GAUSS dowodzi podstawowego twierdzenia algebry: dowolny wielomian o współczynnikach zespolonych ma pierwiastek w ciele liczb zespolonych.

[ok. 1800]  William SMITH podaje pierwsze metody ustalania wieku warstw skalnych na podstawie tzw. skamieniałości przewodnich. Początki stratygrafii.

[1800]  Alessandro Guiseppe Antonio Anastasio VOLTA buduje pierwsze ogniwa elektryczne.
[1800]  Ledwie kilka tygodni po odkryciu Volty, William NICHOLSON i Anthony CARLISLE dokonują elektrolizy wody, otrzymując wodór i tlen.

1800  Johann Gottlieb FICHTE, Powołanie człowieka.

1800  Friedrich Wilhelm SCHELLING, System idealizmu transcendentalnego.

[1800]  William HERSCHEL odkrywa promienie podczerwone (które określi mianem "cieplikowych" i nie uzna, by miały naturę wspólną ze światłem).
[1801] Johann W. RITTER i niezależnie William H. WOLLASTON odkrywają promienie ultrafioletowe ("aktyniczne").

[1800-1804]  Jean SENEBIER i Nicholas de SAUSSERE odkrywają, że rośliny syntetyzują związki organiczne z wody i dwutlenku węgla.

[1802]  Thomas YOUNG, On the theory of light and colours. Na podstawie falowej teorii światła, sformułowanej trzy lata wcześniej i badań nad zjawiskiem interferencji, Young podaje długości fal świetlnych dla różnych barw.

1802  Maine de BIRAN, Mémoire sur l'habitude. Odkrywamy własną niepowtarzalność w doświadczeniu wysiłku, gdy wola napotyka i przezwycięża opór ciała.

1803  Thomas REID, Rozważania o władzach poznawczych człowieka. Manifest filozofii zdrowego rozsądku.

1803  Ludwik van Beethoven, III Symfonia "Eroica"

na Ziemi żyje 980 milionów ludzi, z czego:
205 milionów w Europie
635 milionów w Azji
110 milionów w Afryce
7 milionów w USA i Kanadzie
24 miliony w Ameryce Łacińskiej
2 miliony w Australii i Oceanii

1804  Kodeks Napoleona, a w nim gwarancje wolności osobistej jednostki.

[1805]  Alexander von HUMBOLDT, Essai sur le géographie des plantes. Pierwsze systematyczne dzieło o geografii świata roślinnego.

[1806]  Adrien LEGENDRE i Carl Friedrich GAUSS niezależnie formułują podstawy metody najmniejszych kwadratów.

[[1804]]  Rusza pierwsza przemysłowa kolej parowa, z parowozem konstrukcji Johna TREVITHICKA.

[[1807]]  Na trasę między Albany a Nowym Jorkiem wypływa parowy statek pasażerski o napędzie bocznokołowym skonstruowany przez Roberta FULTONA.

1807  Georg Wilhelm Friedrich HEGEL, Fenomenologia ducha.

[1807]  DAVY, dokonując elektrolizy, odkrywa sód i potas. Podczas wykładu On Some Chemical Agents of Electricity wskazuje na możliwe związki między siłami elektrycznymi i chemicznymi.
[1808] DAVY, doknując elektrolizy, uzyskuje wapń, bar, magnez, stront i bor.

[1808]  Étienne. L. MALUS obserwując przez szpat islandzki promienie słoneczne odbite od szyb dokonuje odkrycia, które doprowadzi do powstania teorii polaryzacji światła - początkowo w ramach koncepcji, że światło jest strumieniem korpuskuł.

[1808]  John DALTON, New System of Chemical Philosophy. Znaleźć tam można sformułowane parę lat wcześniej prawo stosunków wielokrotnych, a przede wszystkim opartą na tym prawie hipotezę atomistyczną (sformułowaną w 1803): pierwiastki chemiczne zbudowane są z atomów, które łączą się w stałych stosunkach w cząsteczki, tworząc związki chemiczne.

1809  SCHELLING, Philosophische Untersuchungen über das Wesen der menschlichen Freiheit (Filozoficzne badania dotyczące istoty ludzkiej wolności).

[1809]  Jean Baptiste LAMARCK, Filozofia zoologii, a w niej pierwsza (uważana dziś za błędną) teoria ewolucji biologicznej.

[1810]  François Dominique ARAGO odkrywa, że współczynnik załamania światła, docierającego z gwiazd, nie zależy od tego, czy Ziemia w swym ruchu orbitalnym do nich się przybliża czy od nich oddala.

[1811]  Amadeo AVOGADRO formułuje niedocenioną przez długie lata hipotezę, że w jednakowych objętościach gazów w tej samej temperaturze i pod takim samym ciśnieniem zawarta jest taka sama liczba cząstek (z czego wynikało, że cząsteczki m.in. azotu, tlenu i wodoru składają się z dwóch atomów).

1812  Wyprawa Napoleona na Moskwę i zagłada Wielkiej Armii.

[1812]  Pierre-Simon de LAPLACE, Théorie analytique des probabilitiés. Ważne dzieło z zakresu matematycznej teorii prawdopodobieństwa.

1812-16  HEGEL, Nauka logiki.

1813  Jane AUSTEN, Duma i uprzedzenie.

1814-15  Kongres Wiedeński ustanawia pokojowy ład w Europie, oparty na zasadach legitymizmu i równowagi sił

1815  W Kalkucie Rammohan Ray zakłada Atmija Sabha (Stowarzyszenie Przyjaciół), które przeobrazi się w Brahma Samadź (Stowarzyszenie Wyznawców Brahmana), hinduistyczny ruch społeczno-religijny skupiający wyznawców jednego Boga, walczący z kastowością, małżeństwami dzieci, samospalaniem wdów. Główną w nim rolę odegra ród Tagore.

1815  Joseph van FRAUNHOFER odkrywa ciemne linie w widmie Słońca. Ostatecznie zidentyfikował ich 574.

{1816}  Franz BOPP w Über das Conjugationssystem der Sanskritsprache in Vergleichung mit jenem der griechischen, lateinischen, persischen und germanischen Sprache tworzy podstawy gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich.

1816-25  Niepodległość zyskują Argentyna (1816), Chile (1818), Wielka Kolumbia (1819), Peru (1820), Dominikana (1821), Brazylia (1822), Boliwia (1825).

1817  HEGEL, Encyklopedia nauk filozoficznych. (Tekst rozszerzony i zmieniony w następnych wydaniach 1827 i 1830).

[1818]  Augustin Jean FRESNEL, na podstawie m.in. odkrycia Malusa (1808), a także badań nad interferencją światła spolaryzowanego (Arago 1816): światło to fale poprzeczne w nieściśliwym, wypełniającym całą przestrzeń eterze. We wnętrzu ciał przezroczystych gęstość eteru jest większa niż w próżni i ta nadwyżka jest unoszona przez ciała znajdujące się w ruchu - co miało tłumaczyć odkrycie Arago [1810].

1819  Arthur SCHOPENHAUER, Świat jako wola i przedstawienie (zob. tom 2, 1844).

[1820]  Hans Christian OERSTED odkrywa (21 lipca), że przewodnik z prądem elektrycznym działa siłą na znajdujący się w pobliżu magnes.

[1820]  André Marie AMPERE odkrywa (27 lipca), że dwa przewodniki, w których płyną prądy elektryczne, działają na siebie siłami. Wkrótce potem stwierdza, że pętla z drutu, przez który płynie prąd elektryczny, działa na magnesy podobnie jak magnes stały. Na tej podstawie twierdzi, że magnes jest ciałem, w którym w uporządkowany sposób płyną prądy elektryczne. Nie istnieją więc ładunki czy płyny magnetyczne, ale magnetyzm jest wynikiem ruchów ładunków elektrycznych. Miejsce oddzielnych dotąd teorii elektryczności i magnetyzmu zaczyna zajmować elektrodynamika.

[1820]  Jean-Baptiste BIOT i Felix SAVART (jesienią) wyprowadzają z wyników eksperymentów Oersteda i własnych prawo: prostoliniowy przewodnik, w którym płynie prąd elektryczny, działa na biegun niewielkiego magnesu siłą skierowaną prostopadle do kierunku prądu i najkrótszego odcinka łączącego magnes z przewodnikiem, a malejącą odwrotnie proporcjonalnie do odległości między nimi.

[1820]  Heinrich BRANDES opracowuje pierwsze mapy synoptyczne.

[1820]  Faddiej BELLINGSHAUSEN i Michaił ŁAZARIEW odkrywają Antarktydę.

[1821]  Załoga statku Johna DAVISA ląduje na Antarktydzie.

[1821-23]  Hugh CLAPPERTON, Dixon DENHAM i Walter OUDNEY przemierzają Saharę, m.in. odkrywają jezioro Czad.

1821  HEGEL, Zasady filozofii prawa: "co jest rozumne, jest rzeczywiste, a co jest rzeczywiste, jest rozumne". Państwo jest rozumnością w sobie i dla siebie, a nie wytworem umowy społecznej. Prawo to świat ducha swobodnie urzeczywistniającego swą istotę.

{1822}  Jean-François CHAMPOLLION odczytuje pismo egipskie.

1822  Grecja odzyskuje niepodległość.
1823  Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska przejmuje władzę w całych Indiach.

1822  Adam Mickiewicz, Ballady i romanse.
1824  Aleksander Puszkin, Borys Godunow.
1824  Franz Schubert, Kwartet smyczkowy "Śmierć i dziewczyna".
1824  Beethoven, IX Symfonia.

[1824]  Nicolas CARNOT, Réflexions sur la puissance motrice de feu et sur les machines propres a développer cette puissance. Teoria maszyn cieplnych, sformułowana w ramach (odrzuconej później) teorii cieplika - jednak jej podstawowe ustalenia obowiązują w fizyce do dziś.

[[1825]]  Na trasie Stockton-Darlington (Anglia) rusza pierwsza publiczna kolej.

[1826]  Nikołaj ŁOBACZEWSKI ogłasza podstawy pierwszego systemu geometrii nieeuklidesowej. Cztery pierwsze aksjomaty Euklidesa zostają zachowane, ale piąty zmieniony: przez punkt przechodzi wiele prostych równoległych do prostej danej (a suma kątów w trójkącie jest mniejsza niż 180⁰, tym mniejsza, im większe jest pole jego powierzchni). Z analogiczną koncepcją wystąpi w [1832] r. János BÓLYAI.

[1826-28]  Karl BAER odkrywa komórkę jajową ssaków i stwierdza, że im wcześniejsze stadium rozwoju zarodka, tym większe zachodzą podobieństwa między zarodkami różnych zwierząt.

[1827]  Georg Simon OHM przeprowadza serię eksperymentów, w wyniku których ustala, że natężenie prądu płynącego przez przewodnik jest proporcjonalne do "współczynnika przewodności" danej substancji, przekroju przewodnika i napięcia elektrycznego na jego końcach, a odwrotnie proporcjonalne do długości przewodnika.

[1828-34]  Justus von LIEBIG, Friedrich WÖHLER i Jean Baptiste DUMAS tworzą podstawy chemii organicznej.

[1829]  Léonce Élie de BEAUMONT ogłasza teorię kontrakcji: skorupa ziemska fałduje się, gdyż Ziemia kurczy się wskutek stygnięcia.

1830  Joseph SMITH znajduje Księgę Mormona i w cudowny sposób odczytuje ją - od razu w tłumaczeniu angielskim. Powstaje ruch mormonów.

[1830-33]  Charles LYELL, The Principles of Geology. Książka o powolnej - i niesłychanie długotrwałej - ewolucji geologicznej, jaka ukształtowała obecną powierzchnię Ziemi.

1830-1842  Auguste COMTE, Cours de philosophie positive (Kurs filozofii pozytywnej, 6 tomów). Ludzkość pierwotnie myślała w sposób teologiczny, wyjaśniając to, co się zdarza, interwencją bogów lub Boga. Później pojawiło się myślenie metafizyczne, odwólujące się do abstrakcyjnych zasad. Obecnie wkraczamy w epokę myślenia pozytywnego, opartego na dostępnych zmysłom faktach i tylko na nich.

[1831]  Michael FARADAY odkrywa zjawisko indukcji elektromagnetycznej.

[[1832]]  Hippolyte PIXII buduje pierwszą prądnicę.

1832-34  Karl von CLAUSEWITZ, O wojnie. Filozofia wojny inspirowana rewolucją francuską i epoką Napoleona. Wojna to polityka prowadzona innymi środkami.

[1833-34]  FARADAY formułuje prawa elektrolizy.

[1834]  Wiliam HAMILTON ogłasza zasadę najmniejszego działania, jedną z wariacyjnych zasad mechaniki klasycznej.

1834  Honore de Balzac, Ojciec Goriot.
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz.
Aleksander Puszkin, Dama Pikowa.
1835  Hans Christian Andersen publikuje pierwszy zbiór Baśni.

{1835-40}  Alexis de TOCQUEVILLE, O demokracji w Ameryce. Dogłębna analiza instytucji amerykańskich i panujących w nich napięć.

[1835] Hugo von MOHL obserwuje pod mikroskopem podział komórek zielonych alg. (Zob. [1855]).

[[1835]]  Joseph HENRY buduje pierwszy silnik elektryczny.

[[1835-38]]  Samuel MORSE buduje telegraf elektromagnetyczny.

{1836}  Christian Jürgensen THOMSEN wyróżnia w prehistorii ludzkości epokę kamienną, epokę brązu i epokę żelaza.

[1837]  Pierre WANTZL algebraicznie dowodzi, że nie da się za pomocą linijki i cyrkla dokonać trysekcji kąta i podwojenia objętości sześcianu. (Od tych zadań zaczęła się ponoć historia geometrii w starożytnej Helladzie, zob. ~400.)

[1838]  Friedrich BESSEL mierzy paralaksę gwiazdy 61 Cygni, w starożytności zaliczoną do gwiazd "stałych". (Brak paralaksy gwiezdnej był w XVI i XVII w. głównym obserwacyjnym argumentem przeciw teorii Kopernika.)

[1838]  Gerardus MULDER rozpoczyna systematyczne badania nad białkami.

[1838]  Matthias SCHLEIDEN w Beitraege zur Phytogenesis formułuje teorię komórkowej budowy roślin.

[1839]  Theodor SCHWANN formułuje teorię komórkowej budowy zwierząt.

[[1839]]  Nicéphore NIÉPCE i Louis DAGUERRE wynajdują dagerotypię. Zaczyna się era fotografii.

[[1839]]  Charles GOODYEAR wynajduje metodę wytwarzania gumy z kauczuku.

[1839-41]  James ROSS bada Antarktykę, a Paweł STRZELECKI i Edward EYRE eksplorują Australię.

{1840}  Pierre Joseph PROUDHON, Co to jest własność? Manifest społecznego anarchizmu.

[1840]  Justus LIEBIG formułuje teorię mineralnego odżywiania się roślin.

1841  Ludwig FEUERBACH, Istota chrześcijaństwa. To nie Bóg, na swój obraz i podobieństwo, stworzył ludzi, ale ludzie, na swój obraz i podobieństwo, stworzyli (a raczej zmyślili) Boga. Bóg jest wyrazem alienacji człowieczeństwa. Gdy człowiek odzyska swą zagubioną istotę, wiara w Boga zniknie.

[1842]  Christian DOPPLER formułuje matematyczną teorię zmiany częstotliwości fal wywołaną ruchem źródła fal i obserwatora.

[1842-7]  Julius Robert von MAYER, James Prescott JOULE i Hermann von HELMHOLTZ odkrywają zasadę zachowania energii (późniejszą I zasadę termodynamiki).

1843  Soren KIERKEGAARD, Albo, albo, a także Bojaźń i drżenie.

1843  John Stuart MILL, System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej.

{1843}  Pierwsze systematyczne badania archeologiczne w Mezopotamii. Paul-Émile BOTTA odkrywa ruiny Durszarrukin.

{1844}  Karl MARX, Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa.

1844  22 października, wbrew przepowiedni wywiedzionej z Księgi Daniela i Apokalipsy św. Jana przez Williama MILLERA, nie nastąpiło powtórne przyjście Chrystusa. A jednak jego zwolennicy, zwani adwentystami, utworzą wkrótce sześć kościołów, a których trzy istnieją do dziś.

ok. 1844  Sajjid Ali Muhammad (BAB) spisuje świętą księgę Bajan i tworzy babizm, ruch religijny łączący szyicki islam z judaizmem, chrześcijaństwem i zaratusztryzmem.

1841-1844  Ralph Waldo EMERSON, Szkice - manifest transcendentalizmu.

1844  Max STIRNER, Jedyny i jego własność. Tekst z pogranicza społecznego anarchizmu i nihilizmu. Każdy człowiek jest niepowtarzalnym egoistą. Gdy jednostki dobrowolnie się stowarzyszą, nie podporządkowując się jednak żadnej instytucji, historia wyrzeczeń przeobrazi się w historię rozkoszy.

1844  SCHOPENHAUER, Świat jako wola i przedstawienie, tom II.

1845  Felix Mendelssohn-Bartholdy, Koncert skrzypcowy e-moll.

{1845-51}  Austen Henry LAYARD odkrywa ruiny Niniwy.

[1845-62]  Alexander von HUMBOLDT, Kosmos, czyli rys fizyczny opisu świata. Wielka synteza przyrodniczej i geograficznej wiedzy o Ziemi połowy XIX w.

[1845]  George Gabriel STOKES formułuje teorię eteru światłonośnego jako cieczy o dużej lepkości.

[1845]  John Couch ADAMS i Urbain-Jean-Joseph LEVERRIER niezależnie, analizując ruch Urana, stawiają hipotezę istnienia Neptuna.
[1846]  Johann Gottfried GALLE obserwuje Neptuna przez teleskop w miejscu wskazanym (z dokładnością do 1⁰) przez Leverriera.

[1846]  Wilhelm Eduard WEBER formułuje - w kategoriach oddziaływania na odległość - prawo, uwzględniające odkrycia Ampere'a (1820) i Faradaya (1831): siły między ciałami naelektryzowanymi zależą od ich odległości, wzajemnej prędkości i wzajemnego przyspieszenia. Przez czterdzieści lat będzie ono powszechnie akceptowane, ale ostatecznie wyprze je z fizyki elektrodynamika Maxwella.

1846  Soren KIERKEGAARD, Ostateczny, nienaukowy dodatek do Okruchów filozoficznych.

[[1846]]  Elias HOWE konstruuje maszynę do szycia.

[[1846]]  William MORTON używa eteru do narkozy. Rodzi się anestezjologia.

[[1847]]  James SIMPSON używa chloroformu do znieczulenia.

1847  William M. Thackeray, Targowisko próżności.

1848  Wiosna Ludów

{1848}  MARX, Friedrich ENGELS, Manifest komunistyczny. Trzy lata wcześniej Marx w Tezach o Feuerbachu zapisał: "Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali świat; idzie jednak o to, aby go zmienić." Teraz, wraz z Engelsem, przystąpił do dzieła.

{1848}  MILL, Zasady ekonomii politycznej.

[1849]  Jean Bernard Léon FOUCAULT i Hipollyte Louis Armand FIZEAU eksperymentalnie wykazują, że prędkość rozchodzenia się światła jest w powietrzu większa niż w wodzie.

1851  Herman MELVILLE, Moby Dick.

[1851]  FIZEAU bada eksperymentalnie interferencję dwóch promieni światła, rozchodzących się pod prąd i z prądem strumienia wody - i potwierdza teorię częściowego unoszenia eteru we wnętrzach ciał przezroczystych Fresnela (1817).

[[1851]]  Między Dover a Calais zostaje położony podmorski kabel telegraficzny.

1851-54  COMTE, Systeme de politique positive (System polityki pozytywnej). Projekt pozytywistycznego wychowania, dzięki któremu zapanują "porządek i postęp", a ludzkość jako Wielki Byt stanie się przedmiotem kultu religijnego.

[1852]  Edward FRANKLAND wprowadza do chemii pojęcie wartościowości pierwiastków.

1852-56  Wielka przebudowa Paryża pod kierunkiem Georgesa Eugene Hausmanna.

[[1853]]  Ignacy ŁUKASIEWICZ dokonuje destylacji ropy i kontruuje pierwsze lampy naftowe.

[[1853]]  Charles GERHARDT uzyskuje aspirynę.

1854  Henry David THOREAU, Walden, czyli życie w lesie

[1854]  George BOOLE, An Investigation of the Laws of Thought on Which are Founded the Mathematical Theories of Logic and Probabilities - początki logiki matematycznej.

[1854]  Georg F. B. RIEMANN, rozwijając idee Łobaczewskiego (1826) i Bolyai (1832), formułuje ogólną teorię przestrzeni nieeuklidesowych. Wprowadza pojęcia przestrzeni Riemanna i całki Riemanna.

[1855] Rudolf VIRCHOW wykazuje, że komórki żywe powstają wyłącznie wskutek podziału komórek wcześniej istniejących.

[1855-56]  James Clerk MAXWELL, On Faraday's Lines of Forces. Przy założeniu, że oddziaływania między ładunkami elektrycznymi, magnesami i prądami elektrycznymi są przekazywane przez podległy prawom mechaniki eter, Maxwell wprowadza m.in. funkcje natężeń pól elektrycznego i magnetycznego i otrzymuje szereg równań późniejszej elektrodynamiki.

[1856]  August Karl KRÖNIG, Gründzuge einer Theorie der Gase. Kinetyczno-korpuskularny model gazu, bardzo uproszczony.

[1857]  Rudolf CLAUSIUS, Über die Art der Bewegung, die wir Wärme nennen. Rozwinięcie modelu Kröniga.

1957  Herbert SPENCER, Progress: Its Laws and Causes.

1857  Gustave FLAUBERT, Pani Bovary.

1858  "Objawienie" maryjne w Lourdes.

[1858]  Julius PLÜCKER, korzystając ze zbudowanej przez H. Geisslera pompy próżniowej, zaczyna badania nad "promieniami katodowymi". Ustala m.in., że są one emitowane prostopadle do powierzchni katody, rozchodzą się po liniach prostych i powodują fluorescencję szkła, odchylają się w polu magnetycznym, a nie odchylają się w polu elektrycznym.

1859  MILL, O wolności. Jeden z kanonicznych tekstów liberalizmu.

[1859]  Charles DARWIN, O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego. Gatunki roślin i zwierząt ulegają naturalnym, ślepym przemianom, a dobór naturalny sprawia, że trwają jedynie formy najlepiej przystosowane do warunków środowiska. Zaczyna się wielka rewolucja w biologii, która oddziała również na filozofię, myśl społeczną, sztukę, a wreszcie sprawi, że ateizm stanie się intelektualnie zadowalający.

[1859] Gustav KIRCHHOFF, na podstawie wyników eksperymentów, jakie przeprowadził wraz z Robertem BUNSENEM, stwierdza, że stosunek zdolności emisyjnej ciał do ich zdolności absorpcyjnej w danej temperaturze i dla światła o danej długości fal jest dla wszystkich ciał, niezależnie od ich składu chemicznego, wartością stałą. Odkrycie to stanie się jednym z tropów wiodących do sformułowania mechaniki kwantowej (zob. Planck 1900).

[1860]  MAXWELL, Illustrations of the Dynamical Theory of Gases. Rozwinięcie korpuskularno-kinetycznego modelu gazu Causiusa (1857) przez wprowadzenie technik statystycznych, a zwłaszcza tzw. "rozkładu Maxwella".

[1861-62]  MAXWELL, On Physical Lines of Forces. W tym artykule można znaleźć, w postaci rozproszonej, komplet równań elektrodynamiki. A także twierdzenie, że światło jest falą elektromagnetyczną.

[1861]  Max SCHULZE podaje współczesną definicję komórki i określa rolę protoplazmy w procesach życiowych.

[1861]  Louis PASTEUR obala przyjmowaną od czasów Arystotelesa doktrynę samorództwa.

[1862-64]  Julius SACHS odkrywa, że skrobia powstaje w wyniku fotosyntezy.

1861-65  Wojna secesyjna w USA.
1862  Otton von Bismarck zostaje kanclerzem Prus.

1863-69  Lew TOŁSTOJ, Wojna i pokój.

1863  MILL, Utylitaryzm. Przyjemność - twierdzi Mill za Benthamem - jest jedynym dobrem, a przykrość jedynym złem. O wartości moralnej czynu decydują jego skutki (a nie np. intencje), a mianowicie suma przyjemności minus suma przykrości, jakie ów czyn wywoła u ogółu ludzi. A jednak - wbrew Benthamowi - lepiej być niezadowolonym Sokratesem niż zadowoloną świnią.

[1863]  Thomas HUXLEY stosuje teorię Darwina do człowieka, ustala też, że płazy pochodzą od ryb a ptaki od gadów.

1863  Ali Husajn Nuri (BAHÁ'U'LLÁH, nawiązując do doktryny babizmu (ok. 1844) tworzy bahaizm, mieszający szyicki islam z elementami innych religii. Podstawą doktryny są jego pisma Al-Kitab al-akdas (Święta Księga), Kitab e-ikan (Księga Pewności) i Kalimat-e maknuna (Słowa Ukryte).

1863  Ci adwentyści, którzy uznali pisma Ellen G. WHITE za natchnione przez Boga, tworzą Kościół Adwentystów Dnia Siódmego. (W 1844 r., na który MILLER błędnie przewidział powtórne przyjście Chrystusa, Chrystus wszedł do świątyni niebiańskiej i zapoczątkował sąd przedadwentowy).

1864  Papież PIUS IX, w encyklice Quanta cura i Syllabusie formułuje 80 tez sprzecznych z nauczaniem Kościoła rzymsko-katolickiego.

[1864]  Ernst Felix HOPPE-SEYLER wykrystalizowuje hemoglobinę.

[[1864]]  Kolejowe połączenie Wschodniego i Zachodniego Wybrzeża USA.

[1865]  Friedrich KEKULÉ buduje model cząsteczki benzenu.

[1865]  CLAUSIUS definiuje zmianę entropii jako dS = dQ/T i stwierdza: "(1) Energia wszechświata jest stała, (2) Entropia wszechświata dąży do maksimum".
Prawo zachowania energii zyska miano pierwszej zasady termodynamiki, a prawo wzrostu entropii drugiej zasady termodynamiki.

1865  Lewis CARROLL, Alicja w krainie czarów.
1866  Fiodor DOSTOJEWSKI, Zbrodnia i kara.

[1866]  Gregor Johann MENDEL formułuje podstawowe prawa dziedziczenia - ta praca zostanie doceniona dopiero w 1900 r.

[1866]  Ernst HAECKEL formułuje prawo biogenetyczne, zgodnie z którym w rozwoju zarodka ujawnia się droga ewolucyjna przebyta przez dany gatunek.

[[1866]]  Ułożenie transatlantyckiego kabla telegraficznego.

[1867]  Cato GULDBERG i Peter WAAGE formułują chemiczne prawo działania mas.

{1867}  MARX, Kapitał, tom I. Dzieło z pogranicza ekonomii i filozofii, wskazujące drogi do stworzenia prawdziwej wspólnoty międzyludzkiej, czyli komunizmu (łac. communis = wspólny, powszechny).

[1868]  HAECKEL wykazuje, że plemniki zawierają głównie materiał jądrowy, a materiał ten odpowiada za dziedziczenie.

[1869]  Dmitrij I. MENDELEJEW ogłasza okresową tablicę pierwiastków chemicznych.

[[1869]]  Otwarcie Kanału Sueskiego.

1869-1870  Pierwszy sobór watykański ogłasza w 1870 dogmat o nieomylności papieża. Doprowadza to do powstania w 1871 niezależnego od Rzymu Kościoła starokatolickiego, a także pogłębia rozłam między katolicyzmem a protestantyzmem.

1870  Zjednoczenie Włoch - i likwidacja Państwa Kościelnego.
1870-71  Wojna francusko-pruska.
1871  Komuna paryska.

{1871}  Carl MENGER, Grundsätze der Volkswirtschaftslehre. Kształtuje się austriacka szkoła w ekonomii.

{1871}  William Stanley JEVONS, Theory of Political Economy. Powstaje anglo-amerykańska szkoła w ekonomii.

1871-2  Mary Ann Evans, pseud. George ELIOT, Miasteczko Middlemarch

1872  Friedrich Wilhelm NIETZSCHE, Narodziny tragedii z ducha muzyki. Kultura grecka czerpała swoją wielkość z dwóch przeciwstawych pierwiastków, apollińskiego i dionizyjskiego, które zsyntetyzowane zostały w tragedii. Od Sokratesa zaczął się okres dekadencji.

[1872]  Ludwik BOLTZMANN, Weitere Studien über das Wärmegleichgewicht unter Gasmolekulen. Wyrafinowana matematycznie wersja korpuskularno-kinetycznej teorii gazów. Przede wszystkim pojawia się tam funkcja H, opisująca ewolucję w czasie układu znajdującego się w stanie nierównowagi termodynamicznej - okazała się ona statystycznym odpowiednikiem, ze znakiem "minus", funkcji entropii Causiusa.

[1872]  Henry DRAPER uzyskuje pierwsze fotografie widm absorpcyjnych gwiazd. Okazuje się, że gwiazdy zbudowane są z tych samych pierwiastków, co Słońce i Ziemia.

[1872]  Richard DEDEKIND definiuje liczby rzeczywiste za pomocą przekrojów (podobny pomysł miał w starożytności Eudoksos z Knidos), a Eduard HEINE i Georg CANTOR za pomocą uzupełnienia zbioru.

[1872]  Felix KLEIN klasyfikuje geometrie według ich grup przekształceń.

[1873]  MAXWELL, Treatise on Electricity and Magnetism.

[1874]  CANTOR dowodzi równoliczności odcinka i kwadratu.

[1874]  George J. STONEY wprowadza termin "elektron" i szacuje wartość jego ładunku na 10^-20 kulombów.

1874  Franz BRENTANO, Psychologie vom empirischen Standpunkt (Psychologia z empirycznego punktu widzenia). Zjawiska psychiczne to akty intencjonalnie ku czemuś skierowane.

1874  Piotr Czajkowski, I Koncert fortepianowy.
Modest Musorgski, Obrazki z wystawy.

1875  Helena Pietrowna BŁAWACKA i Colonel Henry Steele OLCOTT zakładają w Nowym Jorku Towarzystwo Teozoficzne. Jego cele określono następująco: 1. Utworzyć jądro Uniwersalnego Braterstwa Ludzkości bez podziału na rasy, wyznania, płeć, kasty czy kolor skóry. 2. Popierać studia w zakresie Porównawczej Religii, Filozofii i Nauki; 3. Badać niewyjaśnione prawa przyrody i drzemiące w człowieku moce. Działalność Towarzystwa Teozoficznego spopularyzuje idee hinduizmu i buddyzmu na Zachodzie.

[1875-78]  Josiah Willard GIBBS, Equilibrium of Heterogeous Substances. Fundamentalna rozprawa z zakresu termodynamiki, doceniona z kilkunastoletnim opóźnieniem.

[[1875]]  Siegfried MARCUS buduje samochód z silnikiem spalinowym.

[[1876]]  Nikolaus OTTO buduje czterosuwowy silnik spalinowy.

[[1876]]  Aleksander BELL konstruuje telefon.

[[1877]]  Thomas EDISON konstruuje fonograf.

[1876]  Alfred WALLACE tworzy podstawy zoogeografii, badającej rozmieszczenie zwierząt w zależności od warunków środowiska i czynników historyczno-geologicznych.

[1877]  Giovanni SCHIAPARELLI odkrywa kanały na Marsie, a Asapha HALL księżyce Marsa.

[1877]  BOLTZMANN w Bemerkungen über einige Probleme der mechanischen Wärmetheorie wprowadza statystyczne pojęcie entropii jako termodynamicznego prawdopodobieństwa danego stanu. (Dziś zapisujemy to wzorem S = k ln W.)

1878  Charles Sanders PEIRCE, How to Make Our Ideas Clear. Manifest filozoficznego pragmatyzmu.

{1879}  Wilhelm M. WUNDT tworzy pierwszą eksperymentalną pracownię psychologiczną.

1879  Gottlob FREGE, Begriffsschrift eine der Aritmetischen Nachgebildete Formelsprache des reinen Denkens (Ideografia logiczna, sformalizowany język czystego myślenia wzorowany na arytmetyce). Z punktu widzenia logiki język składa się z nazw własnych i predykatów (czyli funkcji zdaniowych) kolejnych rzędów.

1879-80  DOSTOJEWSKI, Bracia Karamazow.

[1879]  Walter FLEMING odkrywa, że przed podziałem komórki każdy z jej chromosomów ulega podwojeniu.

1880  Dżamal al-Din Al-Afghani, Odpowiedź materialistom. Manifest panislamizmu, dążącego do zjednoczenia muzułmanów i wyzwolenia ich spod wpływów europejskich.

1881 Charles T. RUSSELL zakłada Watch Tower Bible and Tract Society, co daje początek ruchowi Badaczy Pisma Świętego. W październiku 1914 r. dobiegną kresu "czasy pogan", zaś badacze zostaną żywi porwani do nieba.

[ok. 1880] August WEISMANN wykazuje, że wszystkie żywe komórki pochodzą od wspólnego przodka, żyjącego w odległej przeszłości.

[[1881]]  EDISON, który w [[1879]] wynalazł żarówkę wolframową, buduje w Nowym Jorku pierwszą dużą elektrownię miejską.

[[1881]]  W Berlinie ruszają pierwsze tramwaje elektryczne.

[1881]  Albert Abraham MICHELSON zaczyna serię eksperymentów nad interferencją promieni świetlnych rozchodzących się równolegle i prostopadle do kierunku ruchu orbitalnego Ziemi. Nie zauważa żadnego wpływu ruchu Ziemi na przebieg badanego zjawiska - co potwierdza teorię Stokesa (zob. 1845). Jednak eksperymenty Fizeau (zob. 1851) wcześniej potwierdziły teorię Fresnela (zob. 1814 i 1817). Powstaje dylemat, którego rozwiązaniem będzie dopiero przebudowa podstaw fizyki.

1881  Henry JAMES, Portret damy.

[1882]  Ferdinand LINDEMANN dowodzi nierozwiązywalności problemu kwadratury koła (zob. ok. ~430).

1882  NIETZSCHE, Wiedza radosna. "Bóg umarł", choć żyje jakoś pod postacią wiary w naukę. Trzeba porzucić wszelkie wiary, a przyjąć mężny sceptycyzm, każący "żyć niebezpiecznie" i takie życie kochać.

1882-85  NIETZSCHE, Tako rzecze Zaratustra. Dzieło filozoficzne w formie poematu. Człowiek istnieje tylko w procesie stawania się - ale wszystko, co się staje, wiecznie powraca. Ten, ktoy żyje w poczuciu obowiązków moralnych, może przejść przemianę, po której wartości niszczy i tworzy, a po przemianie kolejnej stwarza nowe wartości bawiąc się niczym dziecko, a zarazem z najwyższą powagą.

[1882]  Robert KOCH odkrywa prątki gruźlicy.

1883  Wilhelm DILTHEY, Einleitung in die Geisteswissenschaften (Wprowadzenie do nauk o duchu). Podczas gdy nauki przyrodnicze wyjaśniają, nauki społeczne i humanistyczne - czyli nauki o duchu - mają prowadzić do rozumienia.

[1883]  Zygmunt F. WRÓBLEWSKI i Karol OLSZEWSKI skraplają powietrze.

1883  Ernst MACH, Die Mechanik in ihrer Entwicklung historisch-critisch dargestellt. To dzieło, poprzedzone odczytem Charakter ekonomiczny badań przyrodniczych (1882), otwiera epokę "drugiego pozytywizmu".

1884  Mark TWAIN, Przygody Huckleberry Finna.

1884  FREGE, Grundlagen der Arithmetik (Podstawy arytmetyki). Filozoficzny program redukcji matematyki do logiki. Prawa arytmetyki nie są syntetyczne a priori (Kant), ale analityczne. Zmianie ulega jednak pojęcie analityczności: analityczne są definicje i zdania, które wynikają logicznie z samych definicji.

[1884]  Henry Le CHATELIER wprowadza do chemii regułę przekory.

1884/85 Na konferencji berlińskiej mocarstwa kolonialne
- Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Włochy, Portugalia i Belgia -
dokonują kolonialnego podziału wnętrza Afryki.
W szczególności dorzecze rzeki Kongo zostaje uznane za własność króla Belgii.

[[1885]]  Karl BENZ konstruuje samochód, a Gottlieb DAIMLER motocykl z silnikiem spalinowym.

[[1885]]  Ludwik PASTEUR szczepi pierwszych ludzi przeciw wściekliźnie.

[1885-87]  Oliver HEAVISIDE, Electromagnetic induction and its propagation. W tej pracy Heaviside, wprowadziwszy operatory dywergencji i rotacji, nadał równaniom Maxwella (zob. 1861-62) obecnie używaną postać - co ułatwiło akceptację nowej teorii przez społeczność fizyków.

[1887]  Heinrich Rudolf HERTZ, kierując się równaniami Maxwella, eksperymentalnie wytwarza i odbiera fale radiowe - od tej chwili Maxwellowska elektrodynamika zdobywa szybko uznanie. Jednocześnie Hertz odkrywa efekt fotoelektryczny - wyniki badań nad tym zjawiskiem podważą wkrótce podstawy fizyki klasycznej (m.in. będą świadczyć o tym, że światło nie zawsze zachowuje się - wbrew elektrodynamice Maxwella - jak fala elektromagnetyczna).

[1887]  MICHELSON, we współpracy z Edwardem MORLEYEM, powtarza z wielką dokładnością swój eksperyment z 1881 - i znów uzyskuje wynik zerowy.

[1887]  Woldemar VOIGT, analizując - w ramach teorii eteru - wpływ przesunięć Dopplerowskich na zjawiska optyczne, wyprowadza z wymogu niezmienniczości równania falowego w różnych inercjalnych układach odniesienia układ równań, które przemnożone przez pewną funkcję prędkości stają się identyczne z równaniami, noszącymi dziś miano "transformacji Lorentza" (stanowią one podstawę szczególnej teorii względności).

[1887]  Marcel BERTRAND odkrywa płaszczowiny i wprowadza do geologii teorię płaszczowinową powstawania gór.

[[1887]]  Emil BERLINER konstruuje gramofon płytowy.

1886  NIETZSCHE, Poza dobrem i złem. Aforyzmy, w których autor usiłuje przezwyciężyć nihilizm: człowiek jest tyle wart, ile prawdy zdoła udźwignąć.

1887  NIETZSCHE, Z genealogii moralności. Wartości moralne były tworzone przez ludzi jako wyraz ich woli mocy. Człowiek w sensie Nietzschego "dobry" to człowiek silny.

{1887}  Ludwik ZAMENHOF, Język międzynarodowy (esperanto).

[1888]  Fridtjöf NANSEN i Otton SVERDRUP przechodzą Grenlandię ze wschodu na zachód.

[1889]  Hans MEYER i Ludwig PURTSCHELLER wchodzą na Kilimandżaro.

1889  Powstanie II Międzynarodówki.

1889  Vincent van Gogh, Autoportret z zabandażowanym uchem.
1889  Gustave Eiffel wznosi w Paryżu stalową wieżę.

[1889]  George Francis FITZGERALD publikuje króciutki artykuł, w którym w celu wyjaśnienia "zerowego" wyniku eksperymentu Michelsona (zob. 1881), a zarazem wyniku eksperymentu Fizeau (1851), sugeruje, że ciała poruszające się względem eteru skracają się w kierunku ruchu.

[[1889]]  George EASTMAN rozpoczyna produkcję zwojowych błon fotograficznych.

[1889]  Otto LILIENTHAL, Der Vogelflug als Grundlage der Fliegekunst, rozprawa o locie ptaka jako podstawie sztuki latania. W [[1891]] zbuduje on pierwsze szybowce i do śmierci w wypadku pięć lat później wykona na nich dwa tysiące lotów.

[1890]  Franz HOFMEISTER dokonuje pierwszej krystalizacji białka.

{1890}  James George FRAZER, Złota gałąź. Jedno z pionierskich dzieł religioznawczych.

{1890}  J. M. CATTEL do badań psychologicznych stosuje testy.

1891  Papież LEON XIII w encyklice Rerum novarum daje wykład społecznej nauki Kościoła rzymskiego.

1892  Powstaje stowarzyszenie Secesja Monachijska.

[1892]  Dmitrij IWANOWSKI odkrywa wirusy.

[1892]  Paul EHRLICH formułuje teorię powstawania przeciwciał.

[1892]  August WEISMANN formułuje teorię ciągłości plazmy zarodkowej. Rodzi się neodarwinizm.

[1894]  Sven HEDIN rozpoczyna badania geografii Azji Środkowej. W ciągu kilkunastu lat odkrywa m.in. Transhimalaje oraz źródła Indusu i Brahmaputry.

{1894}  Emil DURKHEIM, Zasady metody socjologicznej. Główne znaczenie tego dzieła polega na konsekwentnym wprowadzeniu do socjologii metod statystycznych.

[[1894]] Emil von BOHRING uzyskuje skuteczną szczepionkę przeciw błonicy - co zapewnia mu tytuł "zbawcy dzieci".

[1894] William RAMSEY odkrywa argon - pierwszy poznany gaz szlachetny. W ciągu paru kolejnych lat, we współpracy z Morrisem TRAVERSEM, odkrywa też neon, krypton i ksenon.
[1895] Per Teodor CLEVE i Nils Abraham LANGLET odkrywają hel (jedna z jego linii widmowych została wcześniej dostrzeżona w widmie Słońca, co wyjaśnia nazwę pierwiastka).

[[1895]]  Auguste i Louis LUMIERE kontruują kinematograf i nakręcają pierwsze migawki filmowe.

[[1895]]  Ludwig REHN zszywa ranę serca - pierwsza udana operacja tego organu.

[1895]  Wilhelm Konrad RÖNTGEN odkrywa promienie X.

[1896]  Antoine H. BECQEREL odkrywa promieniotwórczość uranu.

[[1896]]  Guglielmo MARCONI konstruuje radio.

1896  Henri BERGSON, Materia i pamięć.

[[1896]] Almroth WRIGHT i Richard PFEIFFER uzyskują szczepionkę przeciw durowi brzusznemu.

[[1897]] Alexandre YERSIN uzyskuje szczepionkę przeciw dżumie.

[1897]  J. J. THOMSON zdołał wreszcie spowodować odchylenie promieni katodowych w polu elektrycznym (zob. 1858), dzięki czemu wyznaczył stosunek ładunku do masy cząstek promieni katodowych - co uważane jest za przełomowy krok w odkryciu elektronu.

{1897}  DURKHEIM, Samobójstwo. Jeden z fundamentów socjologii empirycznej.

1897  Założenie Światowej Organizacji Syjonistycznej.

1897  Gustav Klimt i inni zakładają stowarzyszenie Secesja Wiedeńska.

[1898]  Henri POINCARÉ, Les methodes nouvelles de la méchanique céleste.

[1898]  Maria i Pierre CURIE odkrywają polon i rad.

[1898]  Martinus BEIJERNICK zapoczątkowuje badania nad wirusami roślin.

[[1898]]  Valdemar POULSEN konstruuje magnetofon.

[1899]  William Morris DAVIS formułuje teorię cyklicznego rozwoju rzeźby powierzchni Ziemi.

1899  W Chinach wybucha ludowe powstanie bokserów przeciw wpływom obcych mocarstw i dynastii Qing.

na Ziemi żyje ok. 1,65 miliarda ludzi, z czego:
420 milionów w Europie
950 milionów w Azji
130 milionów w Afryce
80 milionów w USA i Kanadzie
75 milionów w Ameryce Łacińskiej
6 milionów w Australii i Oceanii

1900  Joseph CONRAD, Lord Jim.
Stanisław WYSPIAŃSKI, Wesele.

[1900]  David HILBERT na Kongresie Matematyków w Paryżu formułuje 23 nierozwiązane problemy matematyczne.

{1900}  Sigmund FREUD, Traumdeutung (Objaśnienie marzeń sennych). Od tego tekstu zaczyna się historia psychoanalizy.

[1900]  Max PLANCK, analizując widmo promieniowania termicznego ciał czarnych, dochodzi do wniosku, że energia oscylatorów emitujących i absorbujących promieniowanie może zmieniać się tylko o całkowitą wielokrotność hν, gdzie h - stała Plancka, ν - częstość drgań własnych oscylatora. Planck przez szereg lat nie rozumiał znaczenia swego odkrycia, utorowało ono jednak drogę do kwantowej rewolucji w fizyce.

[1900]  Carl E. CORRENS, Erich TSCHERMAK i Hugo de VRIES formułują podstawy genetyki (i ponownie odkrywają prawa Mendla).

[1900]  Wladimir KÖPPEN wprowadza pojęcie klimatu i dzieli Ziemię na strefy klimatyczne.

1900-01  Edmund HUSSERL, Badania logiczne. Pierwszy manifest nowego wielkiego nurtu w filozofii, fenomenologii.

1900/1901 W szkole biblijnej w Topeka, Kansas, prowadzonej przez byłego pastora metodystycznego Charlesa F. PARHAMA, uczniowie zyskują "dar mówienia językami", co uznano za "biblijny dowód Chrztu w Duchu Świętym". Wkrótce wyłoni się stąd ruch zielonoświątkowców, mający dziś ok. 300 milionów wyznawców.

[1900-03]  Hugon de VRIES prowadzi badania, w wyniku których formułuje teorię mutacji biologicznych.

[1901]  Karl LANDSTEINER odkrywa grupy krwi A, B i O.

[1902]  Alfred von DECASTELLO i Adriano STURLI wykrywają grupę krwi AB.

1902  Gustav MAHLER, Symfonia nr 5.

[[1902]]  Nawiązanie łączności radiowej przez Ocean Atlantycki.

1902  Henri POINCARÉ, Nauka i hipoteza. Zbiór filozoficznych artykułów wielkiego matematyka i fizyka - manifest konwencjonalizmu w teorii poznania. Wkrótce potem ukażą się kolejne zbiory tekstów: Wartość nauki (1905), oraz Nauka i metoda (1908).

[1902]  Richard ASSMANN i Léon Teisserenc de BORT odkrywają stratosferę.

1903  George Edward MOORE, Principia Ethica. Ta książka daje początek filozofii analitycznej, doprowadzi do powstania w jej ramach "terapeutycznej" filozofii późnego Wittgensteina i oksfordzkiej filozofii języka potocznego.

1903  Bertrand RUSSELL, The Principles of Mathematics. Program redukcji matematyki do logiki, który dał początek logicystycznym nurtom filozofii analitycznej. Pierwszym krokiem ku przeniesieniu tych technik na język potoczny stał się artykuł RUSSELLA Denotowanie z 1905.

[[1903]]  Wilbur i Orville WRIGHT wykonują pierwsze loty samolotem z silnikiem benzynowym.

[[1903]]  Konstanty CIOŁKOWSKI ogłasza projekt rakiety i teorię jej lotu.

[[1903]]  Henry FORD zakłada pierwszą fabrykę wytwarzającą seryjnie samochody.

1903  Jean SIBELIUS, Koncert skrzypcowy d moll.

1904  Rudolf STEINER, Teozofia. Droga do poznania wyższych światów. Po zerwaniu z Towarzystwem Teozoficznym książka ta stanie się doktrynalnym manifestem antropozofii.

[1904]  Iwan P. PAWŁOW ogłasza teorię odruchów warunkowych, tworzy podstawy fizjologii wyższych czynności nerwowych.

{1904-05}  Max WEBER, Etyka protestancka a duch kapitalizmu.

1905  po "krwawej niedzieli" 22 stycznia w Rosji wybucha rewolucja, w wyniku której car nadaje konstytucję i tworzy Dumę Państwową.

[1905]  Albert EINSTEIN, O elektrodynamice ciał w ruchu: niemal kompletny wykład zasad szczególnej teorii względności.

[1905]  EINSTEIN, O heurystycznym punkcie widzenia w sprawie emisji i przemiany światła: hipoteza kwantów świetlnych, drugi wielki krok ku mechanice kwantowej.

1906  Początki ruchu zielonoświątkowców.

[1906]  Thomas H. MORGAN i inni prowadzą na muszkach owocowych eksperymenty ukazujące rolę chromosomów w dziedziczeniu.

[[1906]]  August WASSERMANN odkrywa reakcję serologiczną pozwalającej na wczesne wykrycie kiły.

[[1907]]  Clemens von PIRQUET odkrywa odczyn skórny na tuberkulinę, co daje początek alergologii.

[[1906]]  Alva J. FISCHER konstruuje pralkę elektryczną.

[[1907]]  James M. SPANGLER konstruuje odkurzacz elektryczny.

[1906]  Richard Dixon OLDHAM odkrywa jądro Ziemi.

[od 1907]  Gustav HERGLOTZ i Harry BATEMAN inicjują sejsmiczne badania skorupy ziemskiej.

[1907]  EINSTEIN, Plancksche Theorie der Strahlung und die Theorie der spezifischen Warme: zastosowanie wyniku Plancka z 1900 do wyjaśnienia ciepła właściwego ciał stałych w niskich temperaturach.

1907  BERGSON, Ewolucja twórcza. Życie to twórczy proces, przejaw élan vital (pędu życiowego), nieustannie walczącego z oporem materii. Intuicyjnie, w akcie empatii, można wejść z pędem życiowym w bezpośredni kontakt.

1907  William JAMES, Pragmatyzm. Miarą prawdziwości przekonań jest ich skuteczność praktyczna (a nie zgodność z rzeczywistością). Dlatego może współistnieć wiele prawd.

1907  Mohandas Karamchand GANDHI daje w Afryce Południowej początek ruchowi satjagrahy, czyli demonstrowania w akcjach cywilnego nieposłuszeństwa własnych przekonań - bez stosowania przemocy samemu, a przy przyjmowaniu ciosów wymierzanych przez władze.

[1908]  Heike KAMERLINGH-ONNES skrapla hel.

[1908]  Hermann MINKOWSKI daje geometryczną wykładnię szczególnej teorii względności.

[1908] Fritz HABER odkrywa metodę syntezy amoniaku. W 1913 we współpracy z Carlem BOSHEM uruchamia przemysłową produkcję nawozów azotowych. (Dziś bez stosowania tych nawozów zabrakłoby żywności dla 3,5 miliarda ludzi).

[1908]  Eugeniusz ROMER sporządza pierwszą barwną mapę poziomicową.

{1908}  Georg SIMMEL, Socjologia.

[1909]  Wilhelm JOHANNSEN wprowadza pojęcia gen, genotyp i fenotyp.

[1909]  Andrija MOHOROVIČIĆ odkrywa skok prędkości fal sejsmicznych u podstawy skorupy ziemskiej, a tym samym wyznacza jej grubość.

[1909]  Robert PEARY dociera na Biegun Północny.

1910  Manifest malarzy futurystów i Manifest techniczny.
1910  Wassily KANDINSKY, Akwarela abstrakcyjna.

[1910]  Vilhelm BJERKNES daje początek meteorologii dynamicznej.

1910  John DEWEY, Jak myślimy?

1910-1913  RUSSELL, Alfred North WHITEHEAD, Principia mathematica. Russell pisał, że znał pięć osób (w tym trzech Polaków), które tę trzytomową książkę przeczytały w całości. A jednak jest - filozoficznie - niezwykle ważna, jako pierwsza zakrojona na taką skalę próba redukcji matematyki do logiki.

[1911]  Ernest RUTHERFORD w wyniku eksperymentów nad rozpraszaniem cząstek α odkrywa jądro atomowe.

[1911]  KAMERLINGH-ONNES odkrywa nadprzewodnictwo metali w bardzo niskich temperaturach.

[1911]  Roald AMUNDSEN dociera na Biegun Południowy.

1912  RUSSELL, Problemy filozofii. Jedno z najlepszych wprowadzeń w problematykę filozoficzną, na poziomie dość popularnym, a jednak z dużymi ambicjami intelektualnymi.

[1912]  Heinrich WIELAND odkrywa oddychanie komórkowe.

[1912]  Kazimierz FUNK odkrywa pierwszą witaminę.

[1912]  Alfred WEGENER formułuje teorię dryfu kontynentalnego.

[1912]  Vesto Melvin SLIPHER mierzy przesunięcie linii widmowych galaktyk i odkrywa ich ruch względem nas.

[1912-13]  Victor HESS i Walter KOLHÖSTER odkrywają promieniowanie kosmiczne.

1912  Max SCHELER, Resentyment a moralność.

1913  SCHELER, Istota i firmy sympatii.

1913-16  SCHELER, Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik (Formalizm w etyce a formalna teoria wartości). Fenomenologia z dołączonymi prawami "serca" i uczucia jako podstawą nauki o - poznawalnych intuicyjnie - wartościach. Najwyższą wartością jest osoba.

1913  HUSSERL, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii. Program badań fenomenologicznych, opartych na "redukcji transcendentalnej", w postaci dojrzałej.

[1913]  Niels BOHR, On the constitution of atoms and molecules: atomy składają się z dodatnio naładowanych jąder, wokół których krążą elektrony - ale ich ruchami, a także emisją i absorpcją fal elektromagnetycznych, rządzą prawa kwantowe, sformułowane przez Plancka (1900) i Einsteina (1905).

[1913] Frederick SODDY, na podstawie fotografii uzyskanych w 1912 przez J.J. THOMSONA i Francisa ASTONA, wprowadza pojęcie izotopów pierwiastków.

{od 1913}  John B. WATSON, Karl S. LASHLEY i inni formułują podstawy psychologii behawiorystycznej.

1913  Marcel PROUST, W poszukiwaniu straconego czasu, cz. I.

28 czerwca 1914  w Sarajewie serbski zamachowiec zabija arcyksięcia Ferdynanda.
W lipcu i sierpniu wybucha I wojna światowa.
1915  GANDHI inicjuje ruch satjagrahy (zob. 1907) w Indiach.
1915-1919  Turcy dokonują - we współpracy z Kurdami - rzezi Ormian, Greków Pontyjskich i Asyryjczyków.

1915  Rabindranath TAGORE, Dom i świat.
1916  James JOYCE, Portret artysty z czasów młodości.

[1916]  EINSTEIN ogłasza podstawy ogólnej teorii względności.

{1916}  Ferdinand de SAUSSURE, Kurs językoznawstwa ogólnego. Narodziny strukturalizmu w językoznawstwie: język jest jako system rządzony prawami, z czego nie zdają sobie sprawy jego użytkownicy.

1916  John DEWEY, Demokracja a wychowanie.

1917  Rewolucja lutowa kładzie w Rosji kres epoce caratu.
W październiku władzę przejmują bolszewicy, którym przewodzi Władimir Ilicz Lenin.
Brytyjczycy zgadzają się, by w odebranej Turcji Palestynie powstała żydowska siedziba narodowa.
Turcy dokonują ludobójstwa Ormian, Macedończyków i Greków Pontyjskich.
W Europie wybucha epidemia grypy hiszpanki, która w ciągu dwu lat zabije na Ziemi ok. 20 mln ludzi.

{1917}  FREUD, Wstęp do psychoanalizy.

1917  Objawienia maryjne w Fatimie.

1917  Po śmierci RUSSELLA na czele ruchu Badaczy Pisma Świętego staje Joseph F. RUTHERFORD, co doprowadza do rozłamu. Powstaje kościół, który w 1931 r. przyjmie nazwę Świadkowie Jehowy.

1918  Oswald SPENGLER, Zmierzch Zachodu.

1918  Ojciec Pio ogłasza, że pojawiły się u niego stygmaty. Nigdy nie zbadali tego lekarze, a po jego śmierci w 1968 okazało się, że kłamał - niemniej zyskał wielkie grona czcicieli.

1918  W marcu początek nieudanej interwencji brytyjsko-amerykańsko-japońskiej przeciw bolszewikom.
Niepodległość dekladurą Litwa, Lotwa, Estonia, Polska, Czechosłowacja, Węgry, Ukraina, Królestwo Serbów, Chowratów i Słoweńców.
W Niemczech wybucha rewolucja, co prowadzi 11 listopada do zawieszenia broni ze sprzymierzonymi.

[1918]  Vilhelm BJERKENS, Tor BERGERON, Halvor SOLBERG, Jakob BJERKES tworzą model cyrkulacji atmosferycznych, służący m.in. sporządzaniu prognoz pogody.

[1918]  Lord RAYLEIGH wyjaśnia rolę warstwy ozonowej w atmosferze w pochłanianiu promieniowania kosmicznego.

[[1918]]  Edwin ARMSTRONG projektuje odbiornik superheterodynowy - co umożliwi masową produkcję radioodbiorników wysokiej jakości, m.in. do użytku domowego.

[1919]  Arthur Stanley EDDINGTON, A. C. CROMELLIN i inni, obserwując okolice tarczy słonecznej podczas zaćmienia, dostarczają pierwszego doświadczalnego potwierdzenia ogólnej teorii względności: światło odchyla się w polu grawitacyjnym.

[1919]  RUTHERFORD i James CHADWICK przeprowadzają pierwszą sztuczną reakcję jądrową.

{1919}  Florian ZNANIECKI, Rzeczywistość kulturowa.

[[1919]]  John ALCOCK i Arthur Whitten BROWN przelatują samolotem nad Atlantykiem.
Na trasach Paryż-Londyn i Berlin-Weimar uruchomiono pasażerskie linie lotnicze.

{1920}  Początek wykopalisk w Harappie i Mohendżo-Daro, prowadzących do odkrycia przedaryjskiej cywilizacji nad Indusem.

[1920]  MICHELSON dokonuje bezpośredniego pomiaru średnicy gwiazdy.

[1920-21]  Jan ŁUKASIEWICZ i Emil L. POST formułują pierwsze systemy logik wielowartościowych.

{1921}  Carl Gustav JUNG, Typy psychologiczne.

{1921}  Edward SAPIR, Language. An Intruduction to the Study of Speach. Ta książka daje początek etnolingwistyce, badającej związki między językiem a kulturą.

1922  Ludwig WITTGENSTEIN, Tractatus logico-philosophicus. Książka mieszająca rozważania nad stosunkiem myśli - ujętej z punktu widzenia logiki Fregego i Russella - do świata z mistyką. Zaczyna się od "Świat jest wszystkim, co się zdarza", a kończy na "O czym nie można można mówić, o tym trzeba milczeć".

1922  DEWEY, Human Nature and Conduct. Najważniejsze dzieło filozoficzne Deweya.

[1922]  Aleksandr Aleksandrowicz FRIEDMANN publikuje pracę, w której - stosując równania ogólnej teorii względności - rozważa niestatyczne modele kosmologiczne.

[1922]  Lewis RICHARDSON opracowuje pierwszą numeryczną prognozę pogody.

{1922}  Howard CARTER odkrywa w Dolinie Królów grób faraona Tutanchamona.

1922  JOYCE,Ulisses.
1923 Czarni jazzmani: Jerry Roll MORTON, King OLIVER, Bessie SMITH i inni dokonują pierwszych nagrań płytowych.

[1923]  Arthur COMPTON odkrywa zjawisko zmiany długości promieniowania rentgenowskiego rozpraszanego na swobodnych elektronach - i podaje jego kwantowe wyjaśnienie.
BOHR ogłasza zasadę korespondencji, wiążącą teorie dotyczące zjawisk mikroświata z teoriami dotyczącymi zjawisk makroskopowych.
Louis Victor Pierre Raymond de BROGLIE ogłasza hipotezę falowych własnościach elektronów.

[1923]  Johannes BRONSTED podaje protonową teorię kwasów i zasad.

1923  Martin BUBER, Ja i Ty. Fenomenologia spotkania z Innym i Bogiem jako relacji wyprzedzających świadomość siebie.

1923  György LUKÁCS, Historia i świadomość klasowa.

{1923}  Jean PIAGET, Mowa i myślenie u dziecka.

[1924]  Edwin Powell HUBBLE wykazuje, że mgławice spiralne są wielkimi gromadami gwiazd - "galaktykami" - leżącymi daleko poza galaktyką Drogi Mlecznej.

1924  André BRETON, Manifest surrealizmu
1924  Thomas MANN, Czarodziejska góra.
1925  Franz KAFKA, Proces (wydanie pośmiertne).
F. Scott FITZGERALD, Wielki Gatsby.
1926  Alan Alexander MILNE, Kubuś Puchatek.

[1924-1928]  Edwin SCHRÖDINGER, Werner HEISENBERG, Max BORN, Wolfgang PAULI, Paul DIRAC i inni tworzą podstawy mechaniki kwantowej.

1925  Alfred North WHITEHEAD, Nauka a świat współczesny.

[1925]  Edward APPLETON dowodzi istnienia jonosfery, rozciągającej się od 70 do 1000 km nad powierzchnią Ziemi, a zawierającej liczne jony i elektrony swobodne.

[1926]  Gilbert LEWIS formułuje teorię kwasów i zasad.

[1927]  Walter HEITLER i Fritz Wolfgang LONDON tworzą podstawy chemii kwantowej.

1927  Martin HEIDEGGER, Bycie i czas.

[1927]  Clinton DAVISSON, Lester GERMER i George THOMSON uzyskują obrazy dyfrakcji elektronów, zgodnie z hipotezą de Broglie'a z 1923 r. o falowej naturze cząstek. (W ten sposób J. J. Thomson wykazał w 1897 r., że promienie katodowe są strumieniem cząstek, zaś jego syn George był jednym z tych, którzy wykazali, że promienie te są falami. Obaj za swe odkrycia otrzymali nagrodę Nobla.)
Edward CONDON, Walter HIETLER i Fritz LONDON podają kwantowe wyjaśnienie wiązania między atomami cząsteczki wodoru - i dają początek chemii kwantowej.

[1927-9]  DIRAC, HEISENBERG, PAULI i inni tworzą podstawy elektrodynamiki kwantowej.

1926-29  Louis Armstrong nagrywa z towarzyszeniem The Hot Five i The Hot Seven.
1927  Pierwszy film dźwiękowy, Śpiewak jazzbendu.
1927  Hermann HESSE, Wilk stepowy.
Virginia WOLFF, Do latarni morskiej.
1928  Salvador Dalí, Luis Buňuel, Pies andaluzyjski - surrealizm na ekranie.
Walt Disney tworzy pierwsze filmy animowane z Myszką Miki.

[1928]  John von NEUMANN ogłasza podstawy teorii gier.
Ralph W. L. HARTLEY tworzy podstawy teorii informacji.

[1928]  HUBBLE odkrywa przesunięcie ku czerwieni widm galaktyk, co potwierdza sformułowany przez Friedmanna (1922) model rozszerzającego się wszechświata. Rodzi się teoria Wielkiego Wybuchu.

[1928]  Alexander FLEMING zaczyna badania, które doprowadzą go do odkrycia penicyliny.

[1928]  Gilbert WALKER odkrywa oscylacje południowe - okresowe zmiany temperatury powierzchniowych wód Pacyfiku i układów ciśnienia atmosferycznego ponad nim.

1929  Lew Trocki, jeden z przywódców Rewolucji Październikowej, zostaje zmuszony do opuszczenia ZSRR.
Kolektywizacja rolnictwa i początek Wielkiego Głodu na Ukrainie.
24.10.1929 czarny czwartek na giełdzie w Nowym Jorku: początek wielkiego kryzysu gospodarczego w USA i na świecie.

na Ziemi żyje 2 miliardy ludzi

1929  William FAULKNER, Wściekłość i wrzask.

1929  WHITEHEAD, Process and Reality. System spekulatywnej kosmologii.

1929  WITTGENSTEIN niespodziewanie wraca do Cambridge i zaczyna filozofować. Tego roku, próbując naprawić błędy logicznych partii swej pierwszej książki (1922) pisze - nieudany - artykuł "Kilka uwag o formie logicznej"; daje też Wykład o etyce, rzucający nowe światło na "mistyczne" uwagi Traktatu.

1929  Otto NEURATH, Rudolf CARNAP , Hans HAHN, Wissenschaftliche Weltauffassung: Der Wiener Kreis. Ten manifest otwierał okres publicznej działalności Koła Wiedeńskiego. (Rok później zacznie wychodzić kwartalnik Erkenntnis.)

1929  HUSSERL, Medytacje kartezjańskie. Fenomenologiczne ujęcie problemu Innego.

{1929}  Karl MANNHEIM, Ideologia i utopia.

{1929}  Bronisław MALINOWSKI, Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji.

1929  José ORTEGA Y GASSET, Bunt mas.

1929  Jiddu KRISHNAMURTI, który miał być nowym wcieleniem Boddhisattwy Maitrei, rozwiązuje Zakon Gwiazdy na Wschodzie i zrywa z Towarzystwem Teozoficznym (zob. 1875).

[1929]  Arthur HOLMES rozwija geologiczną teorię prądów konwekcyjnych w skorupie ziemskiej.

[[1929]]  W Londynie nadano pierwszą audycję telewizyjną.

[1930]  Beno GUTENBERG, Harold JEFFREYS i Keith BULLEN zaczynają badania, które w ciągu dziesięciu lat doprowadzą do odkrycia głównych sfer wnętrza Ziemi.

[1930]  Clyde TOMBAUGH odkrywa Plutona.

[1930]  Robert TRUMPLER odkrywa materię międzygwiazdową.

[1930]  Kurt GÖDEL, Die Vollständigkeit der Axiome des logischen Funktionenküls.

[1931]  GÖDEL, Über formal unentscheidbare Sätze der Principia Mathematica und verwandter Systeme. Dowód twierdzenia o niezupełności arytmetyki i wszelkich bogatszych systemów matematycznych.

[1931]  Stefan BANACH, Teorja operacyj t. 1 Operacje liniowe, a tam wprowadzone pojęcie przestrzeni Banacha i sformułowanie geometrycznych metod w analizie matematycznej.

[1931]  Ernest LAWRENCE i Milton S. LIVINGSTONE budują cyklotron.
Ernst RUSKA i Max KNOLL budują mikroskop elektronowy.

[1932]  Karl JANSKY odkrywa promieniowanie radiowe Drogi Mlecznej - i daje początki radioastronomii.

[1932]  James CHADWICK odkrywa neutrony.
Carl David ANDERSON odkrywa pozytony (cząstki o masie identycznej z elektronami, ale o dodatnim ładunku elektrycznym, których istnienie wynikało z teorii Diraca).
John Douglas COCKCROFT i Ernest Thomas WALTON wywołują reakcję jądrową za pomocą sztucznie przyspieszonych cząstek.
HEISENBERG formułuje teorię, że jądro atomowe składa się z protonów i neutronów.
John COCKCROFT i Ernest WALTON dokonują reakcji jądrowej przy użyciu sztucznie przyspieszanych cząstek.

1933  Alfred TARSKI, Pojęcie prawdy w językach nauk dedukcyjnych.

[1933]  Andriej KOŁMOGOROW aksjomatyzuje rachunek prawdopodobieństwa.

1933  Adolf Hitler kanclerzem Rzeszy.
Franklin Delano Roosevelt wprowadza politykę Nowego Ładu ekonomicznego, opartego na państwowym interwencjonizmie.
1934  Chińscy komuniści pod wodzą Mao Zedonga ruszają w Wielki Marsz.
Rewolucja pożera swych twórców: początek Wielkiej Czystki w ZSRR.

1934  Karl POPPER, Logik der Forschung. (Wyd. angielskie, rozszerzone, The Logic of Scientific Discovery, i stąd polski tytuł Logika odkrycia naukowego, 1959. Te teorie są naukowe, które są doświadczalnie falsyfikowalne (tzn. wyniki doświadczeń mogą skłonić uczonych do uznania, że zdanie bazowe, wynikające logicznie z teorii, jest fałszywe - co dowiedzie fałszywości teorii). Postawa krytycznego racjonalizmu, charakterystyczna dla działalności naukowej, polega na tym, aby formułować śmiałe (ogólne, ścisłe i proste) teorie, a następnie poddawać je surowym próbom obalenia.

{1934}  George Herbert MEAD, Umysł, osobowość, społeczeństwo.

[1934]  Irene i Frédéric JOLIOT-CURIE odkrywają sztuczną promieniotwórczość.

[1934]  Gerhard GENTZEN formułuje metody dedukcji naturalnej i dowodzi niesprzeczności sformalizowanej arytmetyki liczb naturalnych.

1934  Stanisław Ignacy WITKIEWICZ, Szewcy.
1934  Big-band Benny GOODMANA zapoczątkowuje erę swingu.
1935 George GERSHWIN, Porgy and Bess.

1935  Ludwik FLECK, Powstanie i rozwój faktu naukowego. Wprowadzenie do nauki o stylu myślowym i kolektywie myślowym. J. Jedna z pierwszych prac z zakresu tzw. socjologii wiedzy. Zawarte są w niej liczne idee, które zostaną sformułowane raz jeszcze przez Kuhna w 1962.

1935  Gabriel MARCEL, Być i mieć. Manifest chrześcijańskiego egzystencjalizmu.

{1935}  Karl MANNHEIM, Człowiek i społeczeństwo w dobie przebudowy.

[1935]  Hideki YUKAWA formułuje mezonową teorię oddziaływań jądrowych.

[[1935]]  Robert WATSON-WATT konstruuje radar.

[1936]  Carl ANDERSON i Seth NEDDERMEYER odkrywają lepton µ.

[[1936]]  W Londynie zaczyna nadawać regularne programy pierwsza stacja telewizyjna.

1936  HUSSERL, Kryzys nauk europejskich i fenomenologia transcendentalna. Radykalna krytyka nauk przyrodniczych, które doprowadziły do zerwania między światem poznania a światem życia.

1936  Jacques MARITAIN, Humanizm integralny.

{1936}  John Maynard KEYNES, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza. Fundamentalne dzieło ekonomiczne.

{1937} Karen HORNEY, Neurotyczna osobowość naszych czasów.

1936  Salvador DALI, Płonąca żyrafa.
1937  Witold GOMBROWICZ, Ferdydurke.

[1938]  Otto HAHN i Fritz STRASSMANN dokonują rozszczepienia jądra atomowego.
Hans Albrecht BETHE i inni wyjaśniają, co stanowi źródło energii Słońca i gwiazd (model reakcji termojądrowych, w wyniku których wodór stopniowo zamienia się w węgiel).

1938  Jean-Paul SARTRE, Mdłości.
1939  John STEINBECK, Grona gniewu.
Joaquin RODRIGO, Concierto de Aranjuez

1 września 1939 Niemcy napadają na Polskę.
3 września Anglia i Francja, które nie pomogą Polsce, wypowiadają wojnę Niemcom.
17 września Sowieci napadają na Polskę, a 30 listopada na Finlandię.
17 kwietnia 1940  Niemcy zakładają obóz koncentracyjny Auschwitz.
10 maja Niemcy atakują Holandię, Belgię i Francję, a 15-17 czerwca Sowieci zajmują Litwę, Łotwę i Estonię.
8 sierpnia 1940  zaczyna się lotnicza bitwa o Wielką Brytanię.

{1940}  Franz BOAS, Race, Language and Culture, a tam program antropologii kulturowej.

22 czerwca 1941  Niemcy napadają na Związek Sowiecki.
7-8 grudnia Japończycy bombardując Pear Harbour zaczynają wojnę z USA.

1941  Erich FROMM, Ucieczka od wolności.

[1941]  George BEADLE i Edward TATUM stwierdzają zachodzenie zależności między genami a syntezą białek. Wkrótce dalsze badania w tym zakresie podejmą też Joshua LEDERBERG, Severo OCHOA, Arthur KORNBERG, Max DELBRÜCK, François JACOB, Jacques MONOD, André LWOFF i inni.

[1942]  Enrico FERMI, Leo SZILARD i inni budują reaktor jądrowy, w którym uzyskują reakcję łańcuchową.
W USA grupa fizyków pod kierunkiem J. Roberta OPPENHEIMERA rozpoczyna projekt Manhattan, którego celem było zbudowanie bomby atomowej.

[1942]  Julian Sorell HUXLEY, Ewolucja. Zarys ówczesnego stanu teorii ewolucji i genetyki.

1942  Albert CAMUS, Mit Syzyfa. Manifest ateistycznego egzystencjalizmu, sprowadzający ludzkie życie do absurdu. W tym samym roku ukazuje się powieść Obcy.

1943  Jean Paul SARTRE, Byt i nicość. Projekt fenomenologicznej ontologii inspirowanej pracami Husserla i Heideggera. Ludzka "egzystencja wyprzedza esencję " (istotę), a zatem człowiek to byt bez istoty, "skazany na wolność", "bezużyteczna namiętność", by być bogiem.

31 stycznia 1943  Kapitulacja armii niemieckiej pod Stalingradem.
Po pancernej bitwie pod Kurskiem 5.07-23.08.1943 Niemcy nieodwracalnie przechodzą do defensywy.
Zanim przegrają, zamordują - lub pozwolą zamordować - od 5 do 6 milionów europejskich Żydów.
Na konferencji w Teheranie 28.11-1.12.1943 Churchill, Roosevelt i Stalin dzielą świat na przyszłe sfery swoich wpływów.

1943  Hermann HESSE, Gra szklanych paciorków.

[1944]  Oswald AVERY, Colin MACLEOD i Maclyn McCARTY stwierdzają, że transmutacja bakterii ma swe źródła w DNA.

[[1944]]  Pierwsze rakiety V-2, skonstruowane pod kierunkiem Wernhera von BRAUNA, spadają na Paryż i Londyn.
[[1945]] Na poligonie w Alamogordo przeprowadzona zostaje pierwsza eksplozja bomby atomowej.

7 i 8 maja 1945  Niemcy kapitulują.
6 sierpnia nad Hiroszimą wybucha bomba uranowa, a 8 sierpnia nad Nagasaki bomba plutonowa.

[1945]  John MAUCHLY i John ECKERT konstruują komputer ENIAC.

1945  Maurice MERLAU-PONTY, Fenomenologia percepcji. Podmiot myślący to nie duch, lecz ciało.

1945  POPPER, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie. Ci wrogowie to Platon, Hegel i Marx.

1946  Gilbert RYLE, The Concept of Mind (tłum. pol. Czym jest umysł). Jedna z najważniejszych książek powstałych w kręgu oksfordzkiej filozofii języka potocznego: pojęcie człowieka jako "ducha w maszynie" jest wynikiem błędów kategorialnych.

9.02.1946  Stalin przemawia w Moskwie i symbolicznie zapoczątkowuje "zimną wojnę".
5.03.1946  Churchill mówi w Fulton o dzielącej Europę "żelaznej kurtynie".
19.11.1946  Francuzi ostrzeliwują Hajfong i zaczynają wojnę o utrzymanie swego panowania w Indochinach.

1946  MATKA TERESA z Kalkuty zakłada Zgromadzenie Sióstr Misjonarek Miłości. Misjonarki opiekują się umierającymi biedakami, namawiając do przyjęcia chrztu - ale nie leczą ich z wykorzystaniem metod współczesnej medycyny.

[1946]  Edward PURCELL i Felix BLOCH odkrywają zjawisko magnetycznego rezonansu jądrowego (NMR).

1947  Powstaje Światowa Organizacja Luterańska.

1947  Max HORKHEIMER, Theodor W. ADORNO, Dialektyka Oświecenia. O. O tym, jak oświeceniowy rozum przeobraził się w narzędzie dominacji.

1947  Emmanuel MOUNIER, Co to jest personalizm?. Manifest personalizmu katolickiego.

[1947]  Richard FEYNMAN, Julian SCHWINGER i Shin'ichiro TOMONAGA niezależnie dokonują renormalizacji równań elektrodynamiki kwantowej.
Cesare LATTES, Hugh MUIRHEAD, Giuseppe OCCHIALINI i Cecil POWELL odkrywają mezon π.

{1947}  Odkrycie w Qumran religijnych tekstów esseńczyków.

1947-48  Roman INGARDEN, Spór o istnienie świata.

1948  W Amsterdamie przedstawiciele 147 kościołów zakładają ekumeniczną Światową Radę Kościołów. Jest ona wspólnotą Kościołów, które "zgodnie z Pismem Świętym uznają Jezusa Chrystusa za Boga i Zbawiciela i dlatego wspólnie starają się wypełnić swoje posłannictwo, ku chwale Boga Ojca, Syna i Ducha Świętego". Obecnie Rada zrzesza ponad 300 kościołów mających ok. 400 milionów wiernych. Kościół rzymskokatolicki ma w Radzie status obserwatora.

[1948]  Norbert WIENER tworzy podstawy cybernetyki.

[[1948]]  Columbia Records wydaje pierwszy 12-calową płytę długogrającą, z koncertem skrzypcowym e-moll Mendelssohna (Nathan Milstein/Bruno Walter)

[[1948]]  John BARDEEN i Walter BRITTAIN wynajdują tranzystor ostrzowy.

[[1949]]  William SHOCKLEY wynajduje tranzystor warstwowy.

[[1949]]  Harold LYONS buduje zegar atomowy.

1949  Wybucha pierwsza sowiecka bomba atomowa.
Powstaje kontrolowana przez ZSRR Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.
Chiny, pod przywództwem Mao Zedonga - i w sojuszu z ZSRR - wkraczają na drogę do komunizmu.
USA, Kanada i 10 państw Europy Zachodniej tworzą NATO.
Proklamowanie Republiki Federalnej Niemiec i Niemieckiej Republiki Demokratycznej.
Zaczyna się Zimna Wojna.

1949  George ORWELL, 1984.

1949  HEIDEGGER, Istota techniki.

{1949}  Mircea ELIADE, Traktat o historii religii.

{1949}  Talcott PARSONS, Szkice z teorii socjologicznej.

{1949}  Robert K. MERTON, Teoria socjologiczna i struktura społeczna.

{1950}  David RIESMAN, Samotny tłum.

1950  PIUS XII ogłasza dogmat o Wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny.
W encyklice Humani generis PIUS XII zakazuje katolikom uważać, że po Adamie - jednostkowym człowieku - "żyli na ziemi prawdziwi ludzie nie pochodzący od niego, drogą naturalnego rodzenia, jako od wspólnego wszystkim przodka", gdyż takiego poglądu nie dałoby się pogodzić z orzeczeniami kościelnego Urzędu Nauczycielskiego, iż grzech pierworodny pochodzi "z rzeczywistego upadku jednego Adama", a udziela się "przez rodzenie wszystkim ludziom, tak iż staje się on grzechem własnym każdego z nich".

1950  Miles DAVIS, Birth of the Cool.

{1950}  Jean PIAGET, Wprowadzenie do epistemologii genetycznej. Psychologia stadiów rozwoju inteligencji dzieci.

1950-51  Umierający WITTGENSTEIN spisuje uwagi, wydane w 1969 pt. O pewności.

1951  Powstaje Europejska Wspólnota Węgla i Stali, zalążek przeszłej Unii Europejskiej.

1951  Hannah ARENDT, Korzenie totalitaryzmu.

1951  Hans REICHENBACH, Powstanie filozofii naukowej. Manifest późnego empiryzmu logicznego.
Willard Van Orman QUINE, Z punktu widzenia logiki. Zbiór esejów, zwł. "Dwa dogmaty empiryzmu" (1948) oraz "O tym, co istnieje", krytycznych wobec podstawowych założeń empiryzmu logicznego, a zarazem łączących je z amerykańskim pragmatyzmem.

[1951]  Edward PURCELL i Harold EWEN wykrywają linię 21 cm promieniowania radiowego neutralnego wodoru (której istnienie w 1944 przewidział Hendrik van de HULST).

1951  Jerome David SALINGER, Buszujący w zbożu.
1952  Ralph ELLISON, Niewidzialny człowiek.

[1952]  Marian DANYSZ i Jerzy PNIEWSKI odkrywają hiperjądra.

[1952]  Linus PAULING i Robert COREY ogłaszają model budowy białka.

[[1952]]  Na atolu Einwetok wybucha bomba wodorowa, zbudowana na podstawie obliczeń Edwarda TELLERA i Stanisława ULAMA.
Rok później swoją bombę wodorową eksplodują Sowieci - jednym z jej konstruktorów był Andriej SACHAROW.

[[1952]]  John H. GIBBON i Clarence W. LILLEHEI uruchamiają mechaniczne płucoserce i przeprowadzają pierwsze operacje na otwartym sercu.

1953  WITTGENSTEIN, Dociekania filozoficzne. Wydany pośmiertnie zbiór uwag pisanych w latach 1933-1948, jedna z najważniejszych książek filozoficznych XX wieku. "Filozofia jest walką z opętaniem naszego umysłu przez środki naszego języka".

[1953]  Francis H. C. CRICK i James D. WATSON, korzystając m.in. z rentgenogramów wykonanych przez Rosalind FRANKLIN, budują model przestrzennej budowy kwasu deoksyrybonukleinowego: DNA.

[1953]  Stanley MILLER otrzymuje - zgodnie z hipotezą Aleksandra OPARINA z 1936 - proste aminokwasy w wyniku wyładowań elektrycznych w mieszaninie metanu, amoniaku, wodoru i pary wodnej. Czyżby tak powstało niegdyś życie na Ziemi?

{1953}  John CHADWICK, Michael VENTRIS, Evidence for Greek Dialect in the Mycenaean Archives. Odczytanie kreteńskiego pisma linearnego B.

[1953-4]  Nikołaj G. BASOW i Aleksandr N. PROCHOROW formułują ideę masera. Niezależnie na taki pomysł wpada Charles H. TOWNES, który uruchamia pierwszy maser. Kilka lat później powstaną masery na światło widzialne, czyli lasery, zob. 1960.

1954  MUN SONMJONG zakłada w Korei Południowej Kościół Zjednoczenia. W 1973 przeniesie swą główną siedzibę do USA.

1954  L. L. Ron HUBBARD otwiera w Los Angeles pierwszy Kościół Scjentologii.

[1954]  Martin SCHWARZSCHIELD i Harold JOHNSON budują, na podstawie badań nad gromadami gwiezdnymi, model ewolucji gwiazd.

[[1954]]  Joseph MURRAY przeprowadza pierwszy udany przeszczep nerki (u bliźniąt jednojajowych).

1954  Po klęsce pod Dien Bien Phu Francuzi wycofują się z Wietnamu, podzielonego w rezultacie na Północny i Południowy.
W Algerii wybucha powstanie przeciw francuskiemu panowaniu.
1955  W USA Martin Luther King zaczyna walkę o równouprawnienie Murzynów.

1955  Vladimir NABOKOV, Lolita.

{1955}  Claude LÉVI-STRAUSS, Smutek tropików.

{1955}  Benjamin Lee WHORF, Język, myśli i rzeczywistość. Pośmiertne wydanie zebranych artykułów, słynnych z tezy o czynnej roli języka w poznaniu, połączonej z relatywizmem językowym. Zwłaszcza w artykułach "Związek między nawykami myślenia i zachowaniem a językiem" (1939), "Nauka a językoznawstwo" (1940), "Językoznawstwo jako nauka ścisła" (1940), "Języki i logika" (1941) i "Język, umysł i rzeczywistość" (1942).

[[1955]]  Pierwszy odbiornik tranzystorowy.
W komputerze TRIDAC wykorzystano tranzystory.

1956  Elvis Presley nagrywa Heartbreak Hotel. Zaczyna się era "białego" rock and rolla.

1956  Nikita Chruszczow w tajnym referacie ujawnia zbrodnie Stalina na działaczach partyjnych. Początek "odwilży" w ZSRR i państwach satelickich.
Ale gdy Węgrzy próbują przekroczyć wyznaczone granice swobody, następuje atak Armii Czerwonej na Budapeszt.

[1956]  Tsung Dao LEE i Chen Ning YANG potwierdzają eksperymentalnie łamanie parzystości w słabych oddziaływaniach jądrowych.
Frederick REINES i Clyde COWAN potwierdzają hipotezę PAULIEGO z 1930 r. o istnieniu neutrina.

[[1956]]  W USA uruchomiono telewizję kolorową.

[[1957]] Audio Fidelity Records rozpoczyna produkcję gramofonowych płyt stereofonicznych.

[1957]  Lew LAUDAN, LEE i YANG twierdzą, że w oddziaływaniach słabych zachowana jest symetria CP.

[1957]  CRICK i George GAMOW stwierdzają, że informacja genetyczna biegnie od DNA, przez RNA, do białek, lecz nie na odwrót.

[[1957]]  4 października ZSRR umieszcza na orbicie wokółziemskiej Sputnika 1; 3 listopada na Sputniku 2 leci w kosmos pies Łajka.

1958  W Chinach - które zerwały współpracę z ZSRR - zaczyna się Wielki Skok. Pochłonie co najmniej 10 mln ofiar i zrujnuje gospodarkę.

{1958}  LÉVI-STRAUSS, Antropologia strukturalna. Jeden z manifestów strukturalizmu.

1958  Hannah ARENDT, Kondycja ludzka.

[[1958]]  Jack KILBY z Texas Instruments buduje pierwszy układ scalony.

[1959]  Harry HESSE formułuje hipotezę spraedingu, czyli rozprzestrzeniania się dna oceanów wskutek wydobywania się lawy z płaszcza Ziemi.

[1959]  Łuna 1 wchodzi na orbitę wokółksiężycową. Łuna 2 spada na powierzchnie Księżyca. Łuna 3 przesyła pierwsze zdjęcia niewidocznej z Ziemi strony Księżyca.

1959  Miles Davis (któremu towarzyszą m.in. Bill Evans i John Coltrane) nagrywa Kind of Blue.

1959  W Tybecie wybucha krwawo stłumione powstanie przeciw Chińczykom. Dalajlama XIV ucieka do Indii.
1960  Niepodległość uzyskują Kamerun, Togo, Mali, Madagaskar, Kongo, Somali, Dahomej, Niger, Górna Wolta. Rok później Wybrzeże Kości Słoniowej, Czad, Republika Środkowoafrykańska, Kongo Brazzaville, Cypr, Gabon, Senegal, Nigeria.

1960 na Ziemi żyje 3 miliardy ludzi
początek Zielonej Rewolucji, która w ciągu pół wieku zwiększy wydajność światowego rolnictwa 3,5-krotnie

1960  QUINE, Słowo i przedmiot.

1960  Hans-Georg GADAMER, Prawda i metoda: zarys hermeneutyki filozoficznej.

1960  SARTRE, Critique de la raison dialectique.

1960  Paul RICOEUR, Symbolika zła.

1960  Abu al-Ali MAUDUDI, Zrozumieć islam, jeden z manifestów fundamentalizmu muzułmańskiego.

[1960]  Psy Biełka i Striełka wracają, na pokładzie Sputnika-Korabla 2 żywe z kosmosu.
Amerykanie wysyłają pierwszego satelitę meteorologicznego Tiros 1, pierwszego satelitę szpiegowskiego Discoverer 13, pierwszego satelitę łącznościowego Courier 1B.

[1960]  Theodore MAIMAN buduje pierwszy laser rubinowy.

[[1960]]  Do sprzedaży trafiają pierwsze hormonalne tabletki antykoncepcyjne.

1961  Emmanuel LEVINAS, Całość i nieskończoność: esej o zewnętrzności. Napisana po holokauście, a inspirowana m.in. dziełami Husserla i Heideggera, rozprawa o spotkaniu z Innym, którego twarz jest epifanicznym śladem Nieskończoności. Etycznie odpowiadam nie tyle za własne czyny, co za Innego.

1961  Michel FOUCAULT, Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu.

[1961]  Murray GELL-MANN formułuje idee symetrii unitarnej SU(3) i przeprowadza klasyfikację hadronów (cząstek elementarnych biorących udział w oddziaływaniach silnych).

[1961]  François JACOB i Jacques MONOD odkrywają informacyjny kwas rybonukleinowy mRNA i budują model regulacji działania genów.

[[1961]]  Jurij Gagarin pierwszym człowiekiem w kosmosie: w 108 minut okrąża Ziemię na statku Wostok 1. Cztery miesiące później Herman Titow na Wostok 2 wykona lot całodobowy.

1962  Thomas KUHN, Struktura rewolucji naukowych. Najbardziej wpływowa w XX w. książka z filozofii nauki.

1962  John Langshaw AUSTIN, Jak działać słowami? Ważne dla oxfordzkiej filozofii języka potocznego rozróżnienie wypowiedzi na konstatacje (które coś przedstawiają) i performatywy (za pomocą których czegoś dokonujemy), a także aktów lokucyjnych, illokucyjnych i perlokucyjnych.

1962  Umberto ECO, Dzieło otwarte.

1962  Jürgen HABERMAS, Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej.

[1962]  Bruno ROSSI i Riccardo GIACCONI odkrywają pierwsze źródło rentgenowskie Sco-1 poza Układem Słonecznym.

[1962]  Amerykański Mariner 2 i sowiecka Wenus 1 docierają w pobliże Wenus.

[[1962]]  Pierwsza satelitarna transmisja telewizyjna z USA do Europy.
Ford Motor Company wprowadza pierwsze roboty przemysłowe.

{1962}  LÉVI-STRAUSS, Myśl nieoswojona.

{1962}  Abraham Harold MASLOW, W stronę psychologii istnienia. Manifest psychologii humanistycznej.

{1962}  Milton FRIEDMAN, Kapitalizm i wolność. Wyraz chicagowskiej szkoły ekonomicznej.

1962 Kryzys kubański: ludzkość staje na krawędzi wojny jądrowej.

1962 The Beatles nagrywają pierwszego singla z piosenką "Love Me Do".
1963 Bob DYLAN nagrywa "Blowin' in the Wind".

1962-65  II sobór watykański przeprowadza daleko idące reformy sposobu działania Kościoła katolickiego (ale bez poważniejszych nowinek doktrynalnych).

[1963]  Maarten SCHMIDT odkrywa kwazary.

[[1963]  Edward LORENZ stwierdza zachodzenie chaosu deterministycznego w układach dysypatywnych.

[1963]  Sowiecki Mars 1 dociera w pobliże Marsa.

1964  Maurice MERLEAU-PONTY, Widzialne i niewidzialne.

[1964]  James CRONIN i Val FITCH odkrywają łamanie niezmienniczości CP (zob. 1957) w rozpadach mezonów K⁰.
GELL-MANN i George ZWEIG budują kwarkowy model hadronów.

1964  John COLTRANE Quartet, A Love Supreme

1965  Louis ALTHUSSER, Czytanie "Kapitału". Wykład strukturalistycznej wersji marksizmu.

{1965}  Noam CHOMSKY, Zagadnienie teorii składni. Wykład podstaw gramatyki generatywnej.

[1965]  Arno PENZIAS, Robert W. WILSON, A measurement of excess antenna temperature at 4080 Mc/s; Robert DICKE, James PEEBLES, Peter ROLL, David WILKINSON, Cosmic black-body radiation. Dwa równoległe doniesienia o odkryciu promieniowania reliktowego - co potwierdziło teorię Wielkiego Wybuchu.

1965  Amerykanie angażują się w wojnę w Wietnamie.

1966  Michel FOUCAULT, Słowa i rzeczy.

1966  ADORNO, Dialektyka negatywna.

1966  Herbert MARCUSE, Człowiek jednowymiarowy. Fenomenologia świadomości wyalienowanej jako krytyka kapitalizmu i konsumeryzmu.

1966  Anton S. LaVEY zakłada Kościół Szatana - i daje początek współczesnemu satanizmowi.

[1966]  Łuna 9 ląduje łagodnie na Księżycu i przesyła jego zdjęcia.

[[1966]]  Clarence LILLEHEI przeszczepia trzustkę u człowieka.

1966-69 Rewolucja Kulturalna w Chinach.

1967  Jacques DERRIDA, O gramatologii. Manifest filozoficznego dekonstrukcjonizmu, metody badań nad sposobem istnienia, budową i własnościami tekstów literackich i innych. W tym samym roku ukazały się Pismo i różnica oraz Głos i fenomen: wprowadzenie do problematyki znaku w fenomenologii Husserla.

1967  HEIDEGGER, Znaki drogi.

[1967]  Anthony HEWISH odkrywa pulsary.

[1967]  Arthur KORNBERG i Mehran GOULIAN syntetyzują DNA wirusa.

[1967-68]  Sheldon GLASHOW, Abdus SALAM i Steven WEINBERG rozwijają zunifikowaną teorię oddziaływań elektromagnetycznych i słabych.

[1967]  Benoit MANDELBROT formułuje podstawy geometrii fraktalnej.

[[1967]]  Christiaan BARNARD dokonuje przeszczepu serca u człowieka.

1967  Jimi HENDRIX, Are You Experienced?
The Beatles, Stg. Pepper's Lonely Hearts Club Band.
Czesław NIEMEN, "Dziwny jest ten świat".
Gabriel García MÁRQUEZ, Sto lat samotności.
Jack KEROUAC, W drodze.
1968 Teatr Laboratorium Jerzego Grotowskiego, Apocalypsis cum Figuris.

1968  Apogeum ruchów kontrkultury na Zachodzie. Wydarzenia majowe w Paryżu.
W USA zamordowano Martina Luthera Kinga.
Wypadki marcowe w Warszawie.
Próba stworzenia "socjalizmu z ludzką twarzą" w Czechosłowacji zostaje unicestwiona przez interwencję państw Układu Warszawskiego.

1968  Gilles DELEUZE, Różnica i powtórzenie.

[1968-70]  Werner ARBER, Hamilton SMITH i Daniel NATHANS odkrywają enzymy restrykcyjne i mechanizm ich działania. Rodzi się inżynieria genetyczna.

1969  FOUCAULT, Archeologia wiedzy.

[1969]  Jacob BJERKNES tworzy model wiążący Oscylacje Południowe z prądem El Nino - co ma wpływ na zjawiska pogodowe w skali globalnej.

[1969]  Amerykański Apollo 11 ląduje z ludźmi na Księżycu.

[[1969-71]]  Sieć komputerow ARPANet spina w USA ośrodki naukowe.

1969  Kurt VONNEGUT, Rzeźnia numer pięć.
1969  Festiwal w Woodstock; na zakończenie Hendrix gra hymn amerykański, którego dźwięki przechodzą w odgłosy bomb i serii karabinów maszynowych.
1969  Miles Davis, któremu towarzyszą m.in. Chick Corea, Wayne Shorter, Joe Zawinul, John McLaughlin,
łączy jazz z rockiem i nagrywa In a Silent Way, a w sierpniu 1969 i styczniu 1970 Bitches Brew

1970  Imre LAKATOS, Falsyfikacja a metodologia naukowych programów badawczych. Odpowiedź najwybitniejszego ucznia Poppera na książkę Kuhna (1962). Zanim umrze w cztery lata później, Lakatos uzupełni ten tekst paroma artykułami, z których najważniejszy to Historia nauki a jej racjonalne rekonstrukcje (1971).

2021
na Ziemi żyje ok. 7 900 milionów ludzi, z czego:
750 milionów w Europie
4 650 milionów w Azji
1 350 milionów w Afryce
370 milionów w USA i Kanadzie
655 milionów w Ameryce Łacińskiej
45 milionów w Australii i Oceanii