Wojciech Sady
Dzieje religii, filozofii i nauki. Od Eriugeny do Mikołaja z Kuzy
Kęty: Wydawnictwo Marek Derewiecki 2014
SPIS TREŚCI
Wstęp
Rozdział XXIV. Ku nowej Europie
● 1. Chrześcijaństwo u progu wieków ciemnych ● 2. Sobór konstantynopolitański III i sobór piąto-szósty ● 3. Papież Stefan przekracza Alpy ● 4. Ikonoklaści i sobór nicejski II ● 5. Dzieło Karola Wielkiego ● 6. Jan Szkot Eriugena o "upadku" i drodze do boskości
Rozdział XXV. Pierwsi uczeni islamscy
● 1. Narodziny teologii mutazylickiej ● 2. Epoka tłumaczeń ● 3. Alchemiczny korpus Gebera ● 4. Matematycy, astronomowie i geografowie z Domu Mądrości ● 5. Al-Kindi i początki filozofii muzułmańskiej ● 6. Medycyna, alchemia i filozoficzne herezje Rhazesa ● 7. Pierwsi asceci i mistycy suficcy ● 8. Narodziny teologii aszaryckiej ● 9. Al-Farabi o Bogu, świecie i państwie doskonałym ● 10. Magicy, astrolodzy i alchemicy islamscy X w.
Rozdział XXVI. Poddanie Kościoła na Zachodzie władzy papieży i związane z tym rozłamy
● 1. Walki Rzymu z Konstantynopolem o pozyskanie Słowian ● 2. Chaos w Rzymie i zepsucie w Kościele ● 3. Reformatorzy z Cluny ● 4. Schizma Wschodnia ● 5. Grzegorz VII kontra Henryk IV ● 6. I wyprawa krzyżowa
Rozdział XXVII. Uczeni islamskiego Bliskiego Wschodu X i XI w.
● 1. Alhazen, al-Biruni i inni ● 2. Medycyna i filozofia Awicenny ● 3. Suficka quasi-filozofia Al-Ghazalego
Rozdział XXVIII. Pierwsi filozofowie po wiekach ciemnych
● 1. Anzelm z Canterbury: wierzę, aby rozumieć ● 2. Nowe klasztory, pierwsze papieskie sobory, kolejne krucjaty ● 3. Początek sporów o uniwersalia ● 4. Piotr Abelard o Trójcy i o grzechach ● 5. Inni filozofowie i teolodzy XII w. ● 6. Przekłady z arabskiego i greki na łacinę
Rozdział XXIX. Żydowscy i muzułmańscy uczeni z Andaluzji
● 1. Pierwsi uczeni i filozofowie ● 2. Awicebron o woli jako pośredniku między Bogiem a stworzeniem ● 3. Awempace o zjednoczeniu i samotności, a także o fizyce ● 4. Abubacera opowieść o Żyjącym synu Czuwającego ● 5. Awerroes o zgodności wiary i rozumu, ale też o wielości prawd ● 6. Majmonidesa rady dla błądzących ● 7. Ibn al-Arabi o jedności istnienia
Rozdział XXX. "Heretycy" a strażnicy rzymskiej ortodoksji
● 1. Sobór laterański III ● 2. Katarzy, waldensi, franciszkanie i inni ● 3. Sobór laterański IV ● 4. Dominikanie, czyli "psy pańskie" ● 5. O tym, jak franciszkanie stali się papiescy ● 6. Inkwizytorzy, krzyżowcy i inni
Rozdział XXXI. Narodziny uniwersytetów i złoty wiek scholastyki
● 1. Przekłady z arabskiego i greki na łacinę ● 2. "Wszechnice mistrzów i studentów", czyli uniwersytety ● 3. Metoda scholastyczna ● 4. Recepcja fizyki i metafizyki Arystotelesa ● 5. Pierwsi teolodzy i filozofowie dominikańscy oraz franciszkańscy ● 6. Bonawentury liczbowe spekulacje o Bogu, świecie i ludziach ● 7. Sobór lyoński II i nieudana próba podporządkowania Kościoła bizantyjskiego papieżowi ● 8. Katolicyzm końca XIII w.
Rozdział XXXII. Wielka synteza teologiczna Tomasza z Akwinu
● 1. Życie i dzieło ● 2. Teologia naturalna o Bogu ● 3. Teologia objawiona o Trójcy ● 4. Stworzenia: świat, aniołowie i ludzie ● 5. Upadek i odkupieńcze Wcielenie ● 6. Teologia moralna ● 7. Kościół i sakramenty ● 8. O losach dusz po śmierci, wskrzeszeniu zmarłych, raju i piekle
Rozdział XXXIII. Matematycy i filozofowie przyrody XIII w.
● 1. Pierwsi użytkownicy dziesiętnego systemu liczbowego ● 2. Robert Grosseteste i Roger Bacon o świetle i matematyce ● 3. Uczeni muzułmańscy z okresu inwazji mongolskiej ● 4. Peregrinusa list o magnesie ● 5. Witelon i Teodoryk z Freibergu o świetle ● 6. Astronomia i kosmologia w XIII w. ● 7. Medycyna i anatomia późnego średniowiecza
Rozdział XXXIV. Koniec reform kluniackich i papieże awiniońscy
● 1. Spory o awerroizm łaciński i potępienie paryskie z 1277 r. ● 2. Duns Szkot o Pierwszej Zasadzie i prymacie woli nad rozumem ● 3. Porażki papieży i przenosiny do Awinionu ● 4. Sobór w Vienne i zagłada templariuszy ● 5. Dantego wędrówka przez kręgi piekielne, czyśćcowe i rajskie ● 6. Mistyczki i mistycy nadreńscy, a zwłaszcza Mistrz Eckhart ● 7. Degeneracja zakonów i papiestwa ● 8. Czarna śmierć i rozpad średniowiecznej Europy
Rozdział XXXV. Nominaliści przeciw scholastyce i ku nowemu myśleniu
● 1. Williama Ockhama tezy przeciw powszechnikom i przeciw papieżom ● 2. Nominaliści po Ockhamie ● 3. Uczeni i konstruktorzy XIV w. ● 4. Matematyzacja mechaniki i teoria impetusu
Rozdział XXXVI. Zmierzch średniowiecza
● 1. Jan Wiklef o państwie i Kościele ● 2. Schizma Zachodnia ● 3. Jana Husa walka o niezawisłość Czech i reformę Kościoła ● 4. Sobór w Konstancji morduje Husa i likwiduje schizmę ● 5. Starcie papiestwa z koncyliarystami na soborze w Bazylei ● 6. Nieudana unia Wschodu z Zachodem na soborach w Ferrarze i Florencji ● 7. Mikołaj z Kuzy o oświeconej niewiedzy
WSTĘP
Tom I z cyklu Dzieje religii, filozofii i nauki, wydany w 2010 r., nosił podtytuł Od Talesa z Miletu do Mahometa i obejmował okres od VI w. p.n.e. do początków VIII w. n.e. Tom III, który ukazał się w 2013 r., o podtytule Od Pico della Mirandoli do Miguela Serveta, opowiadał o okresie od upadku Konstantynopola w 1453 r. do pokoju augsburskiego w 1555 r. Tom obecny wypełnia lukę między tymi tomami. Zachowano numerację rozdziałów między nimi. Kończąc pierwszy tom nie wiedziałem jeszcze, że napiszę kolejne, w rezultacie rozdziały o VI i VII w. ograniczyłem do przedstawienia wydarzeń i dzieł, które kończyły epokę starożytną, pominąłem zaś szereg tych, które dały początek średniowieczu. W pierwszych paragrafach poniżej uzupełniam te braki. Wyjaśnienia programowe zawarte we Wstępie do Od Talesa... obowiązują i tutaj, choć dodać należy parę uwag na temat pewnych różnic między obu tomami wynikłych ze specyfiki omawianych okresów.
Podstawowe idee islamu jako religii ukształtowały się w VII i VIII w., wtedy też powstał, trwający do dziś, podział na sunnitów i szyitów. O tym była mowa w tomie I. W okresie omawianym w tej książce z ciekawych ruchów powstał właściwie tylko sufizm, który z uwagi na swój charakter skutecznie opiera się próbom teoretycznych omówień.
Pobieżnie tylko omawiam dokonania uczonych świata islamu. Przez prawie połowę okresu, jakiego dotyczy ta książka, górowali oni nad filozofami i uczonymi chrześcijańskiej Europy, ale ich historyczna rola polegała głównie na przechowaniu dorobku myślicieli i badaczy helleńskich. W niewielkim stopniu koncepcje Hellenów zostały w świecie islamu wzbogacone, a gdy już do tego dochodziło, to działo się tak w dużym stopniu w wyniku zmieszania ich dokonań z osiągnięciami filozofów i uczonych Persji, Indii i Chin. W wyniku niszczycielskich najazdów w XIII w. świat islamu zachwiał się w posadach, a tradycje myślenia filozoficznego i naukowego niemal w nim zanikły (z wyjątkiem Persji). Cudowny przypadek sprawił, że zanim zanikły, przekazane zostały katolickiej Europie.
Obecny tom dotyczy głównie dziejów katolicyzmu, a że o pojawianiu się, przemianach i znikaniu poszczególnych doktryn decydowały względy społeczno-polityczne, to wiele jest wzmianek z zakresu historii powszechnej. Nie mają one jednak charakteru systematycznego: zakładam, że moi czytelnicy mają podstawową wiedzę historyczną, a w razie potrzeby uzupełnią ją przez lekturę podręczników.
Jeśli o filozofię chodzi - zarówno arabską, jak i łacińską - to w całym omawianym okresie nie powstawały dzieła w pełni oryginalne. Myśliciele średniowiecza adoptowali koncepcje Arystotelesa i neoplatoników, a w znacznie mniejszym stopniu pozostałych filozofów greckich, do potrzeb swych wiar - tak aby dogmaty religijne usystematyzować, wyjaśnić i uzasadnić. (Gdy mowa o myślicielach średniowiecznych dobrze będzie zastąpić oryginalne "Hellada" przez łacińskie "Grecja"). Jeśli rodziły się przy tym jakieś nowe idee, to miały one charakter dość marginalny. Co więcej, najważniejsze stworzone w ten sposób dzieła zaklasyfikować trzeba raczej jako teologiczne niż filozoficzne - wobec czego podczas gdy dzieje religii i filozofii w pierwszym tomie omawiane były zazwyczaj osobno, w tomie obecnym zlewają się w jedną opowieść.
W związku z obowiązującymi programami nauczania w szkołach katedralnych i klasztornych, a od XIII w. na uniwersytetach, ważne miejsce w twórczości filozofów tego okresu zajmowały zagadnienia gramatyczne i logiczne. Ich doniosłość wiązała się m.in. z centralnymi dogmatami chrześcijaństwa: doktryną Trójcy, Wcielenia, przemianą chleba eucharystycznego w ciało Chrystusa, nauką o duszy ludzkiej czy numerycznej tożsamości zwłok z ciałem wcześniej przez duszę zamieszkanym. Stąd tak trudne dziś do zrozumienia, a liczne w tamtej epoce, oskarżenia teoretyków języka o herezję, do których dochodziło wtedy, gdy dany dogmat okazywał się fałszywy, niewyrażalny czy nieuzasadnialny w świetle takiej czy innej koncepcji syntaktycznej bądź semantycznej. Poniżej prawie wszystkie średniowieczne prace gramatyczne i logiczne zostaną pominięte: mają one charakter wysoce techniczny, trudno zrozumiały dla niefachowców, co więcej, rozwój logiki i semiotyki poszedł w naszych czasach w kierunkach, które te dawne prace uczyniły nieaktualnymi.
Po przetłumaczeniu w XII i XIII w. dzieł myślicieli greckich pojawiła się na uniwersytetach filozofia przyrody, która jednak nie przeobraziła się w nic, co dałoby się nazwać "nauką". Choć trudno nie docenić roli, jaką odegrało wprowadzenie dziesiętnego systemu liczbowego przekazanego z Indii za pośrednictwem uczonych islamskich, w tym pojęcia zera jako liczby, to w XVII w. twórcy Wielkiej Rewolucji Naukowej zaczynali na dobrą sprawę tam, gdzie skończyli Arystoteles, Euklides, Archimedes, Apollonios, Hipparch, Ptolemeusz czy Galen, a bardzo niewiele zawdzięczali myślicielom czternastu stuleci, jakie upłynęły po Ptolemeuszu.