strona główna

Wojciech Sady

Dzieje religii, filozofii i nauki. Od Talesa z Miletu do Mahometa

Kęty: Wydawnictwo Marek Derewiecki 2010

Wstęp

Rozdział I. Pierwsi filozofowie, a także matematycy i naturalistyczni badacze przyrody

● 1. Tło historyczne: Homer, Hezjod, orficy i inni ● 2. Tales z Miletu: zasadą świata jest woda ● 3. Anaksymander: zasadą świata jest bezkres ● 4. Anaksymenes: zasadą świata jest powietrze ● 5. Pitagoras z Samos o wędrówce dusz i o liczbach jako substancjach i zasadach ● 6. Ksenofanes z Kolonu: nikt nie zna prawdy o bogach ● 7. Hekatajos z Miletu i jego mapa świata ● 8. Heraklit z Efezu: wszystko płynie zgodnie z odwiecznym prawem ● 9. Parmenides i Zenon z Elei: jest to, co jest, nie ma tego, czego nie ma ● 10. Empedokles z Akragas o czterech korzeniach i drodze do boskości ● 11. Anaksagoras z Kladzomen o przyrodzie i Umyśle ● 12. Historia i geografia Herodota z Helikarnasu ● 13. Tukidydes z Aten o wojnie peloponeskiej ● 14. Filolaos z Krotonu o budowie świata ● 15. Pierwsi pitagorejscy matematycy ● 16. Demokryt z Abdery: jest to, co jest i jest to, czego nie ma ● 17. Naturalizm Korpusu Hippokratejskiego

Rozdział II. Ateńscy filozofowie życia

● 1. Sofiści: człowiek jest miarą wszystkich rzeczy ● 2. Sokrates: arete jest wiedzą, a ja wiem, że nic o niej nie wiem ● 3. Arystyp i cyrenaicy: jedynym dobrem jest przyjemność ● 4. Antystenes i cynicy: lepiej zwariować niż doznawać przyjemności

Rozdział III. Platon o wędrówce dusz między światem idei a światem rzeczy

● 1. Życie i dzieło ● 2. Jak rozumieć Platona? ● 3. Od dialogów sokratejskich do platońskich ● 4. Upadek duszy ● 5. Ziemska wędrówka duszy ● 6. Świat rzeczy a świat idei ● 7. Filozofowanie i filozoficzne miłowanie młodych ● 8. Państwo ● 9. Wątpliwości i wizje z kart Timajosa

Rozdział IV. Początki astronomii matematycznej

● 1. Co widać na niebie? ● 2. Matematyczny model ruchów gwiazd i planet Eudoksosa ● 3. Heraklides z Pontu o wirowym ruchu Ziemi ● 4. Matematycy IV w. p.n.e.

Rozdział V. Arystoteles o świecie, ludziach i Bogu

● 1. Życie i dzieło ● 2. Korpus Arystotelesowski ● 3. Arystotelesowskie metody badań ● 4. Możliwość i urzeczywistnienie, czyli materia i forma ● 5. Fizyka ● 6. Pierwsze niebo i sfery planetarne ● 7. Meteorologika ● 8. Nieruchomy Pierwszy Poruszyciel ● 9. Dusza wegetatywna: odżywianie, wzrost, rodzenie ● 10. Badania nad zwierzętami ● 11. Ludzie jako zwierzęta rozumne ● 12. Kontemplacja teoretyczna i etyka środka ● 13. Państwo ● 14. Oczyszczenie przez sztukę ● 15. Następcy Arystotelesa: Teofrast z Eresos i Straton z Lampsakos

Rozdział VI. Uczeni hellenistyczni

● 1. Elementy Euklidesa ● 2. Biologia i medycyna Herofilosa z Chalkedonu i Erasistratosa z Keos ● 3. Wynalazki Ktesibiosa z Aleksandrii i Filona z Bizancjum ● 4. Arystarch z Samos o niebie ● 5. Archimedes z Syrakuz o liczbie π, polach figur, objętościach brył, a także o statyce i prawie wyporu ● 6. O pomiarze Ziemi Eratostenesa z Kyrene ● 7. Apollonios z Perge o krzywych stożkowych i o niebie ● 8. Trygonometria i astronomia Hipparcha z Nikai

Rozdział VII. Epikur: grono przyjaciół i kwiaty w Ogrodzie

● 1. Życie i dzieło ● 2. Brak cierpień fizycznych i niepokojów duszy jako cel najwyższy ● 3. Atomistyczna fizyka jako duchowe lekarstwo ● 4. O mądrych wyborach

Rozdział VIII. Stoicy o Bogu, świecie i losie

● 1. Zenon z Kition i Chryzyp z Soloi ● 2. O cielesnym Bogu i najlepszym z możliwych światów ● 3. Rozum i zasady rozumności ● 4. Mędrców los za sobą wiedzie, głupców wlecze ● 5. Wieczny powrót

Rozdział IX. Sceptycy przeciw dogmatykom

● 1. "Święty" sceptycyzmu: Pirron z Elidy ● 2. Sceptycy z Akademii: Arkezylaos z Pitane i Karneades z Cyreny ● 3. Średni stoicyzm Panajtiosa z Rodos i Posejdoniosa z Apamei ● 4. Eklektyzm Antiocha z Askalonu ● 5. Sceptyczne tropy Ainezydema i Agryppy

Rozdział X. Wczesne fazy rozwoju judaizmu

● 1. Geneza historycznych ksiąg biblijnych ● 2. Opowieści biblijne: od stworzenia świata do niewoli egipskiej ● 3. Prawo mojżeszowe ● 4. Opowieści biblijne: od Jozuego do niewoli babilońskiej ● 5. Nauczanie Zaratusztry ● 6. Powstanie judaizmu ● 7. Rozpacz Hioba

Rozdział XI. Judaizm w epoce hellenistycznej i u zarania Cesarstwa

● 1. Rezygnacja Koheleta ● 2. Judaizm w diasporze egipskiej ● 3. Filon z Aleksandrii o Bogu, Logosie, aniołach, ludziach i świecie ● 4. Judaizm w Palestynie: saduceusze, faryzeusze, esseńczycy i inni ● 5. Żydochrześcijanie: Jehoszua z Nazaretu był Mesjaszem posłanym do Żydów

Rozdział XII. Apostoł Narodów Paweł z Tarsu

● 1. Paweł z Tarsu: Jezus był Pomazańcem posłanym do wszystkich narodów ● 2. Paweł o Bogu i Synu Boga ● 3. Wiara zamiast Prawa ● 4. Odkupienie przez śmierć i wskrzeszenie Jezusa ● 5. Społeczność zwołanych w oczekiwaniu na królestwo Boga

Rozdział XIII. Działalność nauczycielska Jezusa według synoptyków

● 1. Zagadka powstania ewangelii synoptycznych ● 2. Dwie opowieści o cudownych narodzinach Jezusa z Nazaretu ● 3. Początki nauczycielskiej działalności Jezusa w Galilei ● 4. Dzieła mocy, czyli znaki ● 5. Galilejskie nauczanie Jezusa ● 6. Ciemne chmury ● 7. W Jerozolimie ● 8. Proces i śmierć ● 9. Dwie opowieści o Jezusie wskrzeszonym z martwych

Rozdział XIV. Działalność nauczycielska Jezusa według Jana

● 1. Zagadki czwartej ewangelii ● 2. Janowy Jezus o sobie ● 3. Wrogość Żydów ● 4. Marsz ku śmierci ● 5. Śmierć i zmartwychwstanie

Rozdział XV. Uwagi o przyjaciołach filozofii w okresie wczesnego Cesarstwa

● 1. Lukrecjusz o epikurejskiej fizyce jako duchowym lekarstwie ● 2. Sceptyczny eklektyzm Cycerona ● 3. Seneka Młodszy o losie, a także o przyrodzie ● 4. Pliniusz Starszy o świecie ● 5. Stoicyzm Epikteta ● 6. Plutarch i średni platonicy ● 7. Neopitagoreizm Numeniosa z Apamei ● 8. Wyrocznie Chaldejskie i Korpus Hermetyczny ● 9. Rozmyślania cesarza Marka Aureliusza ● 10. Sceptycyzm w ujęciu Sekstusa Empiryka ● 11. Aleksander z Afrodyzji i komentatorzy arystotelesowscy ● 12. Tajemnicza postać Ammoniosa Sakkasa

Rozdział XVI. Ostatni uczeni starożytności

● 1. Heron z Aleksandrii o mechanizmach ● 2. Klaudiusz Ptolemeusz o ruchach planet i ich wpływie na nasze losy ● 3. Biologia i medycyna Galena z Pergamonu ● 4 . Ostatni wielcy matematycy: Diofantos z Aleksandrii i Pappos z Aleksandrii

Rozdział XVII. Uwagi o sytuacji religijnej w I i II w.

● 1. Rzut oka na dalsze dzieje judaizmu ● 2. Chrześcijaństwo a filozofia ● 3. Apologeci o stosunku objawienia do filozofii ● 4. Gnostycyzm, czyli wiara jako wiedza ● 5. Tertulian: wierzę, bo to, w co wierzę, jest absurdem

Rozdział XVIII. Orygenes o Bogu, aniołach, ludziach i diabłach

● 1. Orygenes: życie i pisma ● 2. Dosłowny a duchowy sens Pisma Świętego ● 3. Ojciec, Syn i Duch Święty ● 4. Aniołowie, ludzie i diabły ● 5. Świat jako teren odnowy ● 6. Następstwo światów ● 7. Apokatastasis, czyli powrót do stanu początkowego

Rozdział XIX. Plotyn o odchodzeniu i o powrocie

● 1. Filozofia jako zapis drogi do wyzwolenia ● 2. Życie i twórczość ● 3. Jedno, czyli Dobro ● 4. Umysł jako byt, piękno - i siedziba idei ● 5. Dusza "boska", dusza świata i natura ● 6. Świat materialny ● 7. Człowiek jako dusza upadła ● 8. Droga powrotna ● 9. Następcy Plotyna: Porfiriusz z Tyru i Jamblich z Chalkis

Rozdział XX. Chrześcijaństwo religią państwową

● 1. Manicheizm o walce Boga z Szatanem ● 2. Początki kościoła "państwowego" ● 3. Donatyści jako ruch religijny i społeczny ● 4. Ariusz i I sobór nicejski ● 5. Ojcowie kapadoccy o Trójcy Świętej, świecie i człowieku ● 6. I sobór konstantynopolitański

Rozdział XXI. Święty Augustyn o Państwie Bożym i Państwie Ziemskim

● 1. Św. Augustyn: historia nawrócenia ● 2. Między neoplatonizmem a chrześcijaństwem ● 3. O Trójcy Świętej ● 4. Spór z Pelagiuszem o grzech pierworodny ● 5. Państwo ziemskie a państwo Boże

Rozdział XXII. Zagłada cywilizacji antycznej

● 1. Sobory w Efezie i Chalcedonie o Chrystusie i Matce Bożej ● 2. Ostatni neoplatonicy, a zwłaszcza Proklos ● 3. O pocieszeniu, jakiego w filozofii szukał Boecjusz ● 4. Hierarchiczny świat Pseudo-Dionizego Areopagity ● 5. Zamknięcie Akademii i ostatni neoplatonicy ● 6. Niespełniona rewolucja w fizyce Jana Filoponosa ● 7. Ideologiczne czystki soboru konstantynopolitańskiego II

Rozdział XXIII. Narodziny islamu ● 1. Muhammad i jego dzieło ● 2. Raj i piekło ● 3. Pięć filarów islamu ● 4. Święta wojna i początki cywilizacji islamu ● 5. Hadisy i szariat

Bibliografia
Indeks nazwisk

Wstęp

W tym tomie przedstawiono dzieje wierzeń religijnych, koncepcji filozoficznych i (proto)naukowych powstałych w okresie między VIII w. p.n.e. a VII w. n.e. na obszarze wyznaczonym z grubsza przez linie łączące Ateny, Kartaginę, Aleksandrię i Babilon. Autor starał się pisać tak, aby książka była zrozumiała dla licealisty bądź studenta, który nie miał wcześniej kontaktu z filozofią i religioznawstwem, a szkolny program z matematyki i fizyki opanował w stopniu ledwie dostatecznym. Składają się na nią rozdziały dwojakiego rodzaju.

Rozdziały III (Platon), V (Arystoteles), VII (Epikur), VIII (stoicy), X (judaizm), XII (św. Paweł), XIII i XIV (ewangelie), XVIII (Orygenes), XIX (Plotyn), XXI (św. Augustyn), XXIII (islam) mają charakter autorski. Dotyczą poglądów powszechnie znanych, wielokroć omawianych i żadne poszczególne twierdzenie nie jest odkrywcze. Autor sam jednak decydował o doborze materiału, rozłożeniu akcentów i sposobie zespolenia elementów w całościowy obraz. Charakterystyczna dla tych prezentacji jest duża liczba cytatów, stanowiących zwykle ok. 1/3 tekstu. Chodziło o to, aby bohaterowie tej książki jak najczęściej przemawiali własnym głosem. Cytaty traktowane są jako integralna część opracowania i jeśli są dostatecznie jasne, to pozostawiono je bez komentarza. Wykorzystano istniejące przekłady polskie, wymienione w Bibliografii, mając nadzieję, że różnice terminologii stosowanej przez poszczególnych tłumaczy (np. jedni oddają arete przez "cnota", inni przez "dzielność", nous to w przekładach raz "duch" a raz "umysł") są nieszkodliwe, zwłaszcza gdy towarzyszą temu odpowiednie wyjaśnienia. Czytelnik wymienionych rozdziałów:

Pozostałe teksty dotyczące dziejów filozofii i religii mają charakter informacyjny, oparte są na dostępnych opracowaniach, a w niewielkim stopniu na własnych lekturach czy przemyśleniach autora. Chodzi o rozdziały I (o pierwszych filozofach), II (o sofistach, Sokratesie, cyrenaikach i cynikach), IX (o sceptykach), XI (o judaizmie okresu hellenistycznego), XV (głównie o rzymskich "przyjaciołach filozofii"), XVII (głównie o chrześcijaństwie II w.), XX (o chrześcijaństwie III i IV w.), XXII (o chrześcijaństwie V i VI w. oraz o ostatnich filozofach starożytności).

A co ze starożytną (proto)nauką? Grecy mieli wielkie osiągnięcia w dziedzinie geometrii, której historia zaczyna się w V w. p.n.e. W III w. p.n.e. żyło kolejno trzech gigantów myśli matematycznej: Euklides, Archimedes z Syrakuz i Apollonios z Perge, których główne dzieła ocalały. Dodać do tego trzeba zaginione, ale znane z późniejszych omówień, prace Hipparcha z Nikai z II w. p.n.e., w których pojawiły się zaczątki funkcji trygonometrycznych. Jednak gdy w rozdz. VI omawia się dokonania tych uczonych, czyni się to w formie popularnego omówienia (choć tu i ówdzie dano jakiś cytat), a często jest tylko informacja o tym, czym dany autor się zajmował i jakiego rodzaju twierdzeń dowiódł. Matematyka nie jest bowiem wdzięcznym tematem dla popularnych opracowań, a doświadczenie uczy, że obecność w książce choćby paru wzorów drastycznie zmniejsza liczbę potencjalnych czytelników. Nie podano też ani jednego przykładu dowodu, gdyż tekst musiałby wtedy przybrać charakter techniczny - a interesujący byłby jedynie dla wąskiego grona specjalistów.

Grecy słyną jako twórcy pierwszych matematycznych systemów astronomicznych. Zaczyna się je omawiać w rozdz. IV, dając najpierw niezbędne dla przeciętnego czytelnika wprowadzenie do astronomii obserwacyjnej, a potem przedstawiając model ruchów planet Eudoksosa. Opowieść kontynuowana jest w rozdz. V, gdzie znaleźć można greckie argumenty za kulistością Ziemi, a przede wszystkim omówienie kosmologii Arystotelesa - która miała kształtować wyobrażenia starożytnych Greków i Rzymian, od IX w. Arabów, a od XII w. Europejczyków o budowie Ziemi i nieba, a w tej roli nie miała poważnych konkurentek aż do XVII w.. W rozdz. VI przedstawione zostały pomiary odległości do Księżyca i Słońca dokonane przez Arystarcha, a także jego system heliocentryczny, pomiar obwodu Ziemi przeprowadzony przez Eratostenesa, matematyczny model ruchów Słońca i Księżyca Apolloniosa i Hipparcha, a wreszcie obliczenie przez Hipparcha odległości Ziemia-Księżyc na podstawie obserwacji dokonanych podczas zaćmienia Słońca. Po Hipparchu w badaniach astronomicznych nastąpiła 300-letnia przerwa, po czym w II w. n.e. Ptolemeusz na podstawie jego idei zbudował matematyczny model ruchów planetarnych (zob. rozdz. XVI), który - jeśli chodzi o zgodność z wynikami obserwacji - nie miał sobie równych do XVI w.

Aczkolwiek Arystoteles spędził wiele czasu prowadząc obserwacje zwierząt, a jego uczeń i przyjaciel Teofrast pozostawił cenione przez wieki rozprawy o roślinach, to charakter ich badań był daleki od tego, co dziś nazywamy "naukowością". O wiele bardziej naukowe, w naszym rozumieniu, są dzieła greckich lekarzy i anatomów. Chodzi o niektóre teksty z Korpusu Hippokratejskiego (V-IV w. p.n.e., zob. rozdz. I), zaginione prace Herofilosa i Erasistratosa (III w. p.n.e., zob. rozdz. VI), a wreszcie ocalałe w wielkiej liczbie teksty Galena (II w. n.e., zob. rozdz. XVI).

Warto zwrócić uwagę na rozprawy Archimedesa O ciałach pływających i O równowadze płaszczyzn, które najbardziej ze wszystkiego, co pozostawiła starożytność, przypominają współczesne prace naukowe.

Mieli też Grecy duże osiągnięcia w dziedzinie geografii, o których wspomniano bardzo skrótowo, ograniczając się do rekonstrukcji map zamieszkanej ziemi sporządzonych przez Anaksymandra i Hekatajosa w czasach, gdy sądzono jeszcze, iż jest ona płaska, a następnie wzmiankując o dokonaniach w tym zakresie Eratostenesa i Ptolemeusza.

Wyjąwszy krótkie wzmianki i dziełach Herodota i Tukidydesa pominięto prace historyków starożytnych - nad czym można ubolewać, ale trzeba pamiętać, że o wszystkim w jednej książce napisać się nie da.

W pewnej fazie prac autor próbował uporządkować składające się na tę książkę omówienia w porządku ściśle chronologicznym, dziesięciolecie po dziesięcioleciu. Okazało się jednak, że gwałtowne przeskoki tematyczne utrudniałyby lekturę w stopniu nieproporcjonalnym do ewentualnego pożytku. Co więcej, wiele przedstawianych tu stylów myślowych rozwijało się niezależnie. Nie stwierdzono np. żadnego wpływu helleńskiej filozofii na ewolucję judaizmu i na odwrót przed II w. p.n.e., zaś dorobek (proto)nauki aleksandryjskiej z III w. p.n.e. nie został przyswojony przez filozofów greckich i rzymskich następnych paru stuleci. Dlatego wydarzenia omawiane w kolejnych rozdziałach zachodzą niekiedy na siebie o sto, w paru przypadkach o dwieście lat, a raz, między rozdziałami IX i X, historyczna narracja cofnie się co najmniej o sześć stuleci.

Pozostaje jeszcze wyjaśnić, dlaczego omówiono, wbrew przyjętym zwyczajom, obok siebie? Głównym powodem (nie licząc własnych pasji autora książki) była chęć zapobieżenia pewnym obiegowym nieporozumieniom. Dwa przykłady wystarczą by wyjaśnić, o co chodzi.

System filozoficzny Arystotelesa zrodził się w wyniku jego badań nad zwierzętami. Inna jego część rozwinięta została pod wpływem naturalistycznych rozważań nad zjawiskami meteorologicznymi prowadzonych od czasów Talesa i Anaksymandra z Miletu. A jeszcze inna wchłonęła wyniki matematycznych spekulacji Eudoksosa z Knidos związanych z ruchami ciał niebieskich. Tymczasem jeśli zajrzymy np. do monumentalnej historii filozofii starożytnej pióra Giovanniego Reale, to stwierdzimy, że cały 200-stronicowy rozdział o poglądach Arystotelesa zawiera odwołania wyłącznie do Metafizyki, "metafizycznych" fragmentów Fizyki (z pominięciem m.in. sformułowanych tam praw ruchu, historycznie niebywale doniosłych), do O duszy, Etyki nikomachejskiej, Polityki, Retoryki i Poetyki, a wreszcie do fragmentów pism logiczno-metodologicznych. O pismach zoologicznych (wypełniających ok. ¼ Korpusu Arystotelesowskiego) nie ma ani słowa, ani jednej też wzmianki o koncepcjach z kart Meteorologiki, O niebie itd. W rezultacie otrzymujemy obraz arystotelizmu nie tylko głęboko zdeformowanego, ale przede wszystkim pustego. A mianowicie centralne pojęcia metafizyki - materia/potencja i forma/akt - przedstawia się bez skonstruowanych przez Arystotelesa ich zastosowań, lub co najwyżej ilustruje się je paroma przykładami skrajnie prymitywnymi. Podobnie jest z teoriami czterech przyczyn, dziesięcioma kategoriami, czy z rzekomą nauką o bycie jako bycie.

Inna deformacja to omawianie poglądów filozofów w oderwaniu od współczesnej im sytuacji religijnej. W typowej historii filozofii poglądy np. św. Augustyna przedstawia się wyrwane z historycznego kontekstu, czyniąc co najwyżej zdawkowe uwagi o arianach i donatystach, o pierwszych soborach, ogłoszeniu chrześcijaństwa religią państwową itd. A przede wszystkim ukrywa się przed czytelnikiem, że swoje późne prace pisał Augustyn jako wysokiego szczebla funkcjonariusz zarówno kościelny, jak i państwowy, wzywający cesarza do interwencji zbrojnej dla "rozstrzygnięcia" sporów religijnych, a z drugiej strony walczący bronią ideologiczną o utrwalenie rzymskiego panowania w Afryce Północnej.

Równoległe studiowanie dziejów religii, filozofii i (proto)nauki pozwala do pewnego stopnia tego rodzaju deformacjom zaradzić. Oczywiście książka ta ma niezliczone braki. Poza zwykłymi błędami, których przy największej staranności nie sposób uniknąć (część usunąłem dzięki krytycznym uwagom Adama Groblera, za które serdecznie Mu dziękuję), są w niej systematyczne pominięcia, deformujące ów całościowy obraz, jaki autor chciał uzyskać. Dlatego warto równolegle czytać coś o dziejach sztuk wizualnych tego okresu, zarówno świeckich, jak i religijnych, oraz zajrzeć do ocalałych dzieł literackich. A zamiast ufać autorowi, trzeba stale porównywać to, co napisał, z opracowaniami sporządzonymi przez innych.

strona główna